تعزیه و تعزیه خوانی

تَعْزیه و تَعْزیه‌خوانی، عنوان نخستین کتاب مستقل علمی ـ پژوهشی و توصیفی در زمینۀ تعزیه و تعزیه‌خوانی در ایران، اثر صادق همایونی، که در 1353 ش منتشر شد. اهمیت این کتاب به‌سبب جایگاه ویژه‌ای است که در باب تاریخ تعزیه‌پژوهشی در ایران به خود اختصاص داده است.
صادق همایونی به‌سبب گرایش ویژه‌ به مطالعه و بررسی فرهنگ مردم، و توجه خاصی که به موضوع تعزیه داشت، پیش از چاپ این کتاب، مقاله‌ها و مطالبی در زمینۀ تعزیه و تعزیه‌خوانی منتشر کرده بود (نک‍ : همایونی، «تعزیه ... »، 30-31، «تحولات ... »، 89 -96، فرهنگ … ، 413- 418). کتاب مشتمل بر دو بخش کلی، و ویژگی بارز آن تلفیق پژوهشهای میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای در یک چهارچوب علمی است.
در بخش اول، بحث و بررسی پیرامون تعزیه، و مسائلی از نوع ریشۀ تاریخی ـ مذهبی تعزیه، تحولات و سیر تکامل تعزیه، ارکان و عناصر سازنده و پردازندۀ تعزیه، رویکرد شرق‌شناسان، ایران‌شناسان و سیاحان به تعزیه‌های ایرانی، تعداد و اسامی تعزیه‌ها، و جز اینها ست (نک‍‌ : دنبالۀ مقاله).
بخش دوم، مشتمل بر متن 4 مجلس تعزیه: تعزیۀ قاسم، تعزیۀ حضرت عباس، تعزیۀ امام رضا، و تعزیۀ حضرت معصومه (ع) است. اهمیت ویژۀ این کتاب در مضامین مهم بخش اول آن است، مانند شرح وسایل و ادوات تعزیه‌خوانی و نیز شرح طریقۀ تعزیه‌خوانی.
یکی از مصادیق تلفیق علمی پژوهشهای میدانی با مطالعات کتابخانه‌ای، توضیحاتی است که نویسنده در این کتاب، دربارۀ طریقۀ تعزیه‌خوانی و ترتیب مجالس داده است. وی دراین‌باره می‌نویسد: زمانی که قرار است تعزیه شروع شود، دو نفر از تعزیه‌خوانان که صدای خوش دارند، بر پشت‌بام می‌روند یا در غرفه‌ای قرار می‌گیرند و بقیۀ تعزیه‌خوانان در وسط صحنه در کنار هم می‌ایستند. دو نفر بالایی شروع به خواندن نوحه‌ای می‌کنند و پایینیها دسته‌جمعی در کنار هم، در حالی که سرشان را به هم نزدیک کرده‌اند، به آنها پاسخ می‌گویند. این را «نوحه‌گرفتن» یا «نوحۀ اول تعزیه» می‌گویند. نوحه‌گرفتن در هر تعزیه با تعزیۀ دیگر متفاوت است ( تعزیه ... ، 67). نویسنده در ادامۀ این توضیحات نمونه‌ای از «نوحه‌‌‌گرفتن» را در تعزیۀ زینب (ع) نقل کرده است (همانجا).
در این کتاب بیش از 50 تصویر چاپ شده، که هریک از آنها مکمل بخشی از متن کتاب است. این کتاب پس از انتشار، مورد استقبال پژوهشگران ایرانی و ایران‌شناسان خارجی قرار گرفت و برخی از آنها در نشریات آن روز، مطالبی دربارۀ آن نوشتند (نک‍ : «فهرستها ... »، 993 - 995).
همایونی سالها بعد در این کتاب تجدیدنظر اساسی کرد و ضمن تغییر ساختار آن، مطالب بسیار زیادی بر آن اضافه نمود، به گونه‌ای که حجم آن به بیش از 4 برابر رسید و درواقع کتاب دیگری تألیف کرد که فقط بخشهایی از آن با کتاب تعزیه و تعزیه‌خوانی شباهت داشت؛ ازاین‌رو، وی عنوان تازه‌ای، یعنی تعزیه‌ در ایران، بر آن گذاشت.

مآخذ

«فهرستها و پیوستها»، تعزیه‌ در ایران صادق همایونی، شیراز، 1380 ش؛ همایونی، صادق، «تحولات و دگرگونی و سیر تکامل تعزیه‌های ایرانی»، کاوه، 1352 ش، س 11، شم‍ 45؛ همو، «تعزیه‌: مجموعه‌ای دلپذیر، شیرین و زیبا از پیوند طبیعی چند نمود ذوقی، عاطفی و اجتماعی»، فردوسی، 1351 ش، س 24، شم‍ 109؛ همو، تعزیه‌ و تعزیه‌خوانی، تهران، 1353 ش؛ همو، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش.

محمد جعفری (قنواتی)