تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم

تاریخِ اِجْتِماعیِ تِهْرانْ دَرْ قَرْنِ سیزْدَهُم، عنوان کتابی دانشنـامـه‌گون از جعفر شهری (1293- 1378 ش / 1914- 1999 م)، حاوی اطلاعاتی دربارۀ مکانها، حرفه‌ها، اصناف و نحوۀ زندگی مردم تهران در قرن 13 ش.
این کتاب بر پایۀ خاطرات، مشاهدات و مطالعات 70 سالۀ نویسنده، در 6 جلد و طی سالهای 1357- 1367 ش تدوین، و بین سالهای 1367- 1378 ش در تهران چاپ و منتشر شده است. این اثر در واقع نسخۀ کامل‌شده و گسترش‌یافتۀ کتاب دیگری است از نویسنده، با عنوان گوشه‌ای از تاریخ اجتماعی تهران قدیم، که در 1357 ش منتشر شده بود. مطالب آن کتاب، پیش‌تر در برنامۀ «فرهنگ و مردم» رادیو ایران، زیر نظر ابوالقاسم انجوی شیرازی، پخش شده بود. استقبال از این کتاب و دستیابی نویسنده به جزوۀ «سرشماری بلدیۀ تهران» (نک‍‍ : 1 / 8) در سالهای 1262، 1270، 1301 و 1311 ش، که در برگیرندۀ فهرست کاملی از اماکن شهر تهران و بیش از 500 حرفه بود، انگیزه‌ای شد که جعفر شهری تلاشی ده‌ساله (از پاییز 1357 ش تا تابستان 1367 ش) را آغاز، و کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم را تألیف کند (1 / 5-6؛ اشرف، 368).
وی در گردآوری مطالب این اثر، به قول خود، به‌جز آمار سرشماری بلدیه، به هیچ منبع دیگری جز حافظه، تجربه و خاطرات خود مراجعه نکرده است (نک‍ : 1 / ٤٩). البته بخشی از عکسها و تصاویر ارزشمند موجود در این کتاب متعلق به یکی از دوستان نویسنده، به نام علی خادم، و بخش دیگر نیز از آرشیو خصوصی خود وی بوده است (1 / ٥٩). ظاهراً تجربه‌ها و اندوخته‌های مادی و معنوی او در شکل‌گیری این اثر نقش عمده‌ای داشته و در واقع، این کتاب به نوعی با فراز و فرودهای زندگی وی در پیوند بوده است.
نویسنده در مقدمۀ کتاب، یادآور می‌شود که در کتاب او، برخلاف عرف و عادت تاریخ‌نگاران ایران، روی سخن با زمامداران و سلاطین نیست و حرفی از گزارش کامرانیهای ایشان به میان نمی‌آید. وی محتوای کتاب خود را این‌گونه معرفی می‌کند: «از مردم عادی کوچه و بازار مانند بقال و قصاب و نانوا و تاجر و کاسب و رعیت و کارگر و باپول و بی‌پول و زندگی و گذران و کسب و کار و خانه و خانواده و آنچه که مربوط به اجتماع و حقایق آن می‌باشد و کل طبقات آن از آدم‌حسابیها و نا‌حسابیها و گردن‌کلفت و گردن‌نازک و فقیر و اعیان و توسری‌بزن و توسری‌بخور و پلوخور و نان خالی بخور و لش و لات و کامل و جاهل و پیر و جوان و بچه و بزرگ و درویش و گدا و ملا و عامی و پر قوبخواب و کنار کوچه‌بخواب و آنهایی که سازندگان حقیقی تاریخ بوده، مگر برخوردشان به‌حسب ضرورت با دستۀ مألوف مثل شاه و وزیر ... بشود و آنچه ارتباط به زندگی‌شان از تولد تا مرگ پیدا بکند. تاریخی اسماً مربوط به کسب و کار و گذران، و رسماً دائرۃ‌المعارفی از تهران اواخر قاجاریه، شامل جغرافیای آن از محدوده و محصوره و خندق و در و دروازه و ابنیه و عمارات و آباد و خراب و خانه و دکان و بازار و بازارچه و خیابان و کوچه و گذر و حجره و مدرسه و خانقاه و کاروان‌سرا و هرچه و هرچه که شامل اماکن یک شهر می‌گردد و اهالی آن از هر قسم و طبقه و کلیاتشان که چگونه زیسته، چگونه معاش داشته، برای زیست و گذران، سروکارشان با چه امور و مسائل بوده ... » (1 / 4).
شیوۀ نویسنده در تدوین مطالب این کتاب، به گونه‌ای است که خاطرات و مشاهدات وی به آثار مکتوب و اسناد و مدارک تاریخی آلوده نشود؛ چنان‌که خود وی بر این موضوع تصریح و تأکید کرده است (4 / 784). از این رو ست که این کتاب با موازین علمی جدید از هیچ روش و نظریه‌ای پیروی نمی‌کند و كلام و ديدگاه نویسنده، التقاطی و شخصی است و اثری از تئوریهای تاریخ‌نگاری و مردم‌شناسی غربی در ‏آن نيست. میلانی در بررسی نوع نگرش و روش شهری در این کتاب و نیز کتاب دیگر شهری، یعنی طهران قدیم (ه‍‌‌ م) معتقد است که شهری گرچه به محتوای آنچه تاریخی می‌داند، نگاهی متجدد دارد، لیکن روش او سخت سنتی است (تجدد ... ،156). او از منظری دیگر، فلسفۀ تاریخ جعفر شهری را در کتابهای پژوهشی وی دربارۀ جامعۀ تهران، متجدد و همپای تاریخ‌نگاری جدید می‌داند که بیش‌و‌کم‌، تاریخ اجتماعی ـ انسانی می‌نویسد و رمز و راز حرکتهای بزرگ تاریخ را در جزئیات ذهن و زندگی مردم کوچه سراغ می‌گیرد (همان، 155).
فصل‌بندی کتاب و عناوین اصلی و فرعی آن از آغاز تا پایان بر پایه و چارچوب فهرست مطالب در «سرشماری بلدیۀ تهران» است؛ و از آنجا که نظم و ترتیب خاصی بر سرشماری بلدیه حاکم نیست، آشفتگیهای شکلی و محتوایی فراوان و تکرار مطالب، به این اثر راه یافته، و گاه آن را در حد یک کشکول تنزل داده است. اما در مجموع، برخی از مکانها و بسیاری از حرفه‌ها و اصناف مردم و گروههای اجتماعی و بیماریهای رایج و مقولات جمعیت و نیروی انسانی که در سرشماری بلدیه آمده، راهنما و راهگشای نویسنده شده، و شرح و تفصیل آنها بر جامعیت مطالب کتاب افزوده، و آمار و ارقام آن، کتاب را غنی‌تر کرده است.
عنوان فرعی جلد اول کتاب، «جغرافیا و اماکن» است. این مجلد با مساحت و جمعیت محلات و شمارۀ خانه‌ها و اتاقها آغاز می‌شود و آن‌گاه به آمارهای نیروی انسانی و جمعیت، و سپس به اماکن عمومی و دوباره به آمارهای جمعیتی می‌پردازد. بخش عمدۀ مطالب جلد ششم کتاب، که دربارۀ شغلهای متفرقۀ غیرمجـاز و نیـز انواع اعتیادها و گرایشهای رفتـاری است (نک‍ : 6 / 224- 500)، قاعدتاً باید در جلد اول و ضمن بحث از نیروی انسانی (گروههای سربار اجتماعی) بررسی می‌شد.
شهری در جلدهای دوم تا پنجم کتاب، اکثریت قریب به اتفاق پیشه‌های رایج در تهران آن روزگار را به تفصیل شرح می‌دهد. همان‌گونه که گفته شد، بخشی از جلد 6، به مشاغل غیرمجاز اختصاص دارد، از‌جمله انواع دزدان همچون دزد خانه‌بَر، جیب‌بُر، کف‌رو، کیف‌انداز، بقچه‌گردان، قمارباز، مرده‌گردان، کفن‌دزد، زن و دختر خودفروش، زن تک‌پران، پاانداز، پسر خودفروش، دلال لواط، دلال زنان شوهردار، باج‌گیر و حقِ راه بگیر و آدم لخت‌کن. در پایانِ این بخش زیر عنوان «حالات و صور متفرقۀ مردم» آمار و اطلاعات جالبی دربارۀ اعتیادها و تمایلات جنسی و نوع پوشاک مردم آمده و آمار آن به درصد داده شده است که به نظر می‌رسد غیر‌دقیق و بر اساس حدس و گمان بوده باشد؛ از‌جمله درصد مردان زن‌پسند، درصد مردان متمایل به پسر، درصد هم‌جنس نگهدار، مرد بیمار جنسی، هم‌میلی میان زنان و دختران و پسران، خرباز و یابوباز، الکلی، تریاکی، حشیشی و بنگی، سیگاری، قلیانی، چپقی، عمامه‌به‌سر، فینه‌به‌سر، کلاه نمدی و جز اینها. البته نویسنده در انتهای این فصل از کمی اطلاعات در این باره اظهار ناخرسندی می‌کند (ن‍ک‍‍ : 6 / 487).
توضیحاتی که نویسنده دربارۀ اصناف و پیشه‌ها ارائه می‌کند، گاه مفصل و حاوی اطلاعات بسیار جالب و سودمند است؛ اما در مواردی نیز به اختصار ذکر شده، و یا به‌کل، از یاد رفته است. از‌جمله مباحثی که به تفصیل آمده پوشاک و مشاغل مربوط به آن است که حدود 200 صفحه را در بر می‌گیرد (2 / 480-683)، که اگر حرفه‌های نساجی و جوراب‌بافی و کلاه‌فـروشی و مـانند آن را نیـز ــ کـه در جاهای دیگـر کتـاب پراکنده است ــ بدان بیفزاییم، حجم آن به حدود 300 صفحه می‌رسد. در این بخش انواع لباسهای مردانه و زنانه و قواعد لباس پوشیدن، وضع خیاطها، شکل لباس زنان و انواع آن، و انواع کلاه معرفی شده است. از انواع مشاغل دینی چون عالم مذهبی، پیش‌نماز، مدرس، طلبه، واعظ، روضه‌خوان، مداح، نوحه‌خوان، قبرکن، تلقین‌خوان، قاری، متولی و خدمۀ امامزاده و مسجد، مسئله‌گو و معرکـه‌گیر نیز به تفصیل بحـث شده است (5 / 676-770، 6 / 1-44).
از مباحث مـفصل دیگر، نقالی و تعزیه‌خوانی است (5 / 506 -556). در بخش نقالی ضمن توضیح «طبقات سه‌گانۀ نقال»، نقالهای مشهور آن زمان را نیز معرفی می‌کند. وی همچنین به تحول نقالی و منحصر شدن داستانهای نقالی به داستانهای شاهنامه در دورۀ رضا شاه اشاره می‌کند (5 / 510-515؛ نیز نک‍‌ : ه‍ د، نقالی). دعا‌نویسی، رمالی، جن‌گیری و علوم غریبه (5 / 252-301)؛ معمار، بنا و گچ‌کار (5 / 574-604)؛ گاریچی و سورچی (2 / 104-131)؛ دوستاقچی و زندانبان (5 / 366-404)؛ قصابی و سلاخی (2 / 360-383)؛ خبازی (2 / 384-406)، و انواع مشاغل پزشکی از مباحث کتاب است (5 / 405-456).
موضوع تجارت هم که در سرشماری بلدیه، 35 حرفه را در بر می‌گیرد، با اختصار تمام بیان شده است؛ در این باره تنها به شرح کوتاهی (5 / 303-306) دربارۀ تجار و برخی حالات و خلقیات آنها بسنده کرده، و هیچ توضیحی دربارۀ تجاری که به تجارت خارجی و داخلی و یا ترکیب آن ‌دو می‌پرداخته‌اند، نداده و انواع تجارت را بدون شرح رها کرده است. به‌ویژه شرح صرافی، دلالی اجناس تجارتی، و دلالی املاک که در بازار اهمیت خاص داشته، به کل از یاد رفته است.
در مواردی که شرح حرفه‌ها به تفصیل آمده، گذشته از وصف حرفه، ابزار کار، شرایط محیط کار و محصولات آن، دستمزد صاحبان حرفه‌ها و بهای کالاهایشان، مسائل اجتماعی و تاریخی، افسانه‌ها، باورها، مثلها و استعاره‌های مربوط به هر حرفه را نیز از گنجینۀ خاطرات خویش چاشنی زده است؛ چنان‌که در ضمن بحث از حرفۀ خراطی، از کارگشا بودن تراشه‌های دکان خراطی و مَثَلهای مربوط به خراطی نیز سخن گفته است (2 / 71 - 72)، یا در مورد حرفۀ سلاخی (2 / 370)، حلاجی (3 / 60-66) و یا مثلهای مربوط به چراغ (3 / 97). در مواردی نیز رسوم اجتماعی مربوط به حرفه را نقل کرده است، مثل شرح شترقربانی ضمن بحث دربارۀ ساربان (5 / 1- 12)، یا موضوع معجزۀ سقاخانۀ نوروز‌خان، که ضمن معرفی حرفۀ سقایی آمده است (5 / 98- 128).
کتاب تاریخ اجتماعی ارزشهای مردم‌شناختی برجسته‌ای دارد و منبع قابل اتکایی برای پژوهشهای انسان‌شناختی در محدودۀ شهر تهران است؛ زیرا نویسنده در دوران زندگی خود با جماعت بزرگی از مردمان اداری و بازاری و صنفهای مختلف شهر آشنا شده، و با بسیاری از آنان دوستی و رفت‌و‌آمد برقرار کرده بود. این نوع زندگی اجتماعی و داشتن روابط نزدیک و گسترده با هر گروه و قشر از مردم، و تأمل در اجتماعیات و آداب و رسوم و شیوۀ زندگی و روابط اجتماعی آنان، مجموعۀ دانسته‌ها و عقاید و آراء او را شکل داد. سبک زندگی جعفر شهری و ارتباط تنگاتنگش با تودۀ مردم، اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ مردم در اختیار او قرار داد؛ به نحوی که در بسیاری موارد، روایتهای جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی او را از اوضاع اجتماعی و فرهنگی مردمان شهر تهران، می‌توان در زمرۀ بهترین پژوهشهای رفتار‌شناسی قلمداد کرد (برای آگاهی بیشتر دربارۀ زندگی نویسنده، نک‍‍ : ه‍ د، شهری، جعفر).
احاطۀ جعفر شهری بر فرهنگ مردم و اصطلاحات عامیانۀ به‌کار برده شده در این کتاب، خاصیتی دانشنامه‌گون بدان داده است. همچنین وسعت دایرۀ واژگان، تعابیر و اصطلاحات فارسی در این اثر و نیز دیگر آثار وی، گنجینه‌ای از توانشهای زبان فارسی فراهم آورده است؛ تا بدانجا که می‌توان پیچیده‌ترین و در عین حال رساترین توصیفها از معماری شهر و حرفه‌های گوناگون را در این اثر یافت (نک‍ : میلانی، تجدد، 156).
در مقام وصفِ ارزش آثار جعفر شهری در حوزۀ مردم‌شناسی تهران در آستانۀ قرن بیستم، می‌توان از تعبیر عباس میلانی بهره گرفت که: «... آنچه رستم ‌التواریخ برای دورۀ مهمی از تاریخ، و عقاید النساء در سطحی محدودتر برای زمانی دیگر انجام داده، شهری برای تهران آغاز قرن بیستم به انجام رسانده است» (همو، «تهران ... »، 444).

مآخذ

اشرف، احمد، «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم»، کلک، تهران، 1374 ش، شم‍ 61-64؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1368- 1378 ش؛ میلانی، عباس، تجدد و تجدد ستیزی در ایران، تهران، 1382 ش؛ همو، «تهران و تجدد»، ایران‌نامه، تورنتو، 1370ش، شم‍ 35.

حسن اکبری بیرق