تأدیب النسوان

تَأدیبُ النِّسْوان، عنوان رساله‌ای انتقادی دربارۀ زنان و راه و رسم ایشان، از نویسنده‌ای ناشناس.
تاریخ تألیف کتاب مشخص نیست، اما از اشاراتی که به برخی از رجال و وقایع تاریخی دورۀ قاجار شده است، تاریخ کتابت آن را پس از 1300 ق / 1883 م تخمین زده‌اند (نک‍ : نجم‌آبادی، 4). این کتاب را ج. اُدیبر، مترجم اول سفارت فرانسه در ایران در 1887 م / 1304 ق به زبان فرانسه ترجمه، و در همان سال در پاریس منتشر کرد. مترجم فرانسوی یادآور می‌شود که تأدیب النسوان «تازه چند سال است که در تهران به طبع رسیده است». همین اشاره، فرض تاریخ تألیفِ یادشده را استوارتر می‌سازد (نک‍ : همانجا). پوئیس مدرز در 1927 م / 1346 ق متن فرانسه را به انگلیسی برگرداند و در مجموعۀ «عشق شرقی» منتشر کرد (همو، 34).
تأدیب ‌النسوان در 1309 ش به‌صورت چاپ سنگی در تهران منتشر شد (نک‍ : مشار، 1 / 1004؛ منزوی، 2 / 1556). موضوع اصلی تأدیب ‌النسوان انتقاد از آداب و سلوک زنان است و دستورالعملی است که اگر زنان به کار بندند، رضایت مردان و شوهران را در پی خواهد داشت. بیشتر دستورالعملهای رساله در راستای خواسته‌ها و منویات مردان و تمتّع ایشان از لذات زندگی و مسائل جنسی است و نویسنده از زبان مردان در قالب نصایح پندآموز اطاعت بی‌چون و چرای زنان را خواستار است تا آنجا که تصریح دارد رستگاری زن در این جهان و آن جهان تنها در گرو اطاعت محض از شوهر است (ص 38).
ادیبر که هم‌عصر مؤلف بوده است، او را شاهزاده‌ای می‌داند که از بیم انتقام‌جویی و واکنش زنان اندرون و برای آنکه «اسباب فحش و نفرین» برای خود ایجاد نکند، نام خود را فاش نکرده است (نجم‌آبادی، همانجا؛ نیز نک‍ : جوادی، 17). هرچند به فاصلۀ چندسال پس از انتشار کتاب، برخی زنان قاجاری بر آن شدند که پاسخی درخور به کتاب و نویسندۀ آن بدهند. یکی از زنان فاضل آن عصر به‌نام بی‌بی‌خانم استرابادی، رساله‌ای با عنوان معایب ‌الرجال در رد و محکوم کردن محتویات تأدیب النسوان نوشت که در آن از زبان زنان، طبقات مختلف اجتماعی «زن‌ستیزیِ» تأدیب النسوان را مردود شمرده، و با بیان نقاط ضعف و رفتارهای ناشایست و به اصطلاح معایب مردان، آنان را مسببان اصلـی فساد و انحـراف در جامعه معرفی کـرد (نک‍ : ه‍ د، معایب الرجال).
موضوع هر دو رساله ( تأدیب ‌النسوان و معایب ‌الرجال) به حدی برای پژوهشگران حوزه‌های مختلف، به‌ویژه پژوهشگران مطالعات زنان جالب بوده است که تاکنون بارها هر دو رساله نقد و بررسی شده است. نخست حسن جوادی، منیژه مرعشی و سیمین شکرلو هر دو رساله را در 1371 ش / 1992 م یکجا و با عنوان رویارویی زن و مرد در عصر قاجار، در ایلینویز آمریکا منتشر کردند، و بار دیگر افسانه نجم‌آبادی معایب الرجال را با مقدمۀ مفصل و حواشی فراوان در سوئد (1993 م / 1414 ق) منتشر کرد. همچنین مقالات و نقد و بررسیهای متعددی دربارۀ رسالات، تصحیح و دیدگاههای مصححان پدید آمده که ارزیابی این آثار را آسان‌تر ساخته است (برای نمونه، نک‍‌ : متینی، 436-442؛ توحیدی، 205 بب‍‌ )؛ هرچند دیدگاههای پژوهشگران بیشتر بر موضوعات زن‌مدارانه و مرد‌مدارانۀ رساله‌ها متمرکز است و کمتر ارزشهای مردم‌شناختی و فولکلوریک آثار مورد مطالعه قرار گرفته است.
تأدیب ‌النسوان در عصری نوشته شد که ایرانیان، به‌ویژه درباریان، با افکار و عادات غربیها روبه‌رو شده‌ بودند. مؤلف گمنام ظاهراً یا جهان غرب را دیده، یا اخباری از رفتار و آداب زندگی در آنجا شنیده است؛ زیرا به‌عنوان الگو برخی از رفتارها و عادات پسندیدۀ زنان اروپایی را مثال می‌زند. ظاهراً هدف مؤلف تثبیت رسوم و آداب جاری و سنتی میان زنان و مردان بوده، اما بـا مطالعۀ دقیق‌تـر درمی‌یابیم که وی بـرای به تعویق ـ انداختن یا انکار خواسته‌های تازۀ زنان و مردان، برای تغییرات اجتماعی که در نتیجۀ روابط اقتصادی و اجتماعی با کشورهای غربی بارزتر شده بود، تلاش کرده است (جوادی، 18- 19). همین امر پیام پنهان رساله را آشکار می‌کند که در واقع از نگرانیها و اضطرابهای مردان عصر قاجار حکایت دارد (نک‍ : خلیلی، 6).
دیدگاههای مؤلف رساله را می‌توان برآیندی از نظرهای مردان طبقۀ حاکم عصر قاجار دانست که مهم‌ترین دغدغۀ آنان در عصر رویارویی سنت و نوگرایی، خطر طغیان زنان برضد
 نظامهای سنتی و دیرپای مردسالارانه است. آنچه از محتوای رساله به دید می‌آید، این است که مردان به‌عنوان اعضای جامعۀ بیرونی از تغییرات و استقلال جامعۀ اندرونی در هراس‌اند و محافل زنانه و معاشرتهای خصوصی و تبادل آراء و افکار آنها با یکدیگر را خطرناک، و موجب انحراف از اصل نظام سنتی و مناسبتهای رایج خانوادگی، و تغییر در آن می‌دانند؛ هرچند از نگرانیهای عمیق مردان که در رساله منعکس است، آشکار می‌شود که اقتدار و نظارت مردان برگردهماییهای زنانه اندک و مهارناپذیر است.
در این رساله زندگی زناشویی و گرفتاری «به صدمات عیال و اولاد» و «ناخوشی عمومی» مردان عنوان می‌شود؛ از این‌رو، مؤلف با بیان «روشهای صحیح» معاشرت زنان با مردان، بچه‌داری، زناشویی، خوردن و خوابیدن، و شیوۀ درست لباس پوشیدن چنان‌که مورد پسند مردان است، می‌خواهد از صدمات ناگزیر زندگی خانوادگی و پرداختن به «عیال و اولاد» بکاهد. وی امیدوار است که رساله‌اش از سوی مردان استقبال شود و سرانجام، مفاد آن به‌عنوان درس زندگی در مکتب‌خانه‌ها به دختران آموزش داده شود تا به‌تدریج صفات مذموم و آزاردهنده از آنان دور شود و زنان آینده، همسران فرمان‌بر و مادرانی مطیع شوند (ص 89).
موضع مردان در این رساله، بارها مورد نقد قرارگرفته، و پژوهشگران و مدافعان حقوق زنان، موضوع رساله را «زن‌ستیزانه» معرفی کرده‌اند (نجم‌آبادی، سراسر مقدمه).
این رساله شامل یک مقدمه و 10 فصل است. مؤلف در مقدمه چگونگی تألیف رساله و هدف خود از تألیف را شرح می‌دهد. فصول ده‌گانۀ رساله اینهاست: در سلوک زن و رفتار زن، در حفظ زبان، در گله کردن، در قهر کردن، در راه رفتن و حرکات در مجلس، در آداب غذا خوردن، در پاکیزه داشتن بدن و استعمال بعضی عطریات، در آداب لباس پوشیدن، در آداب خوابیدن، و در آداب صبح از خواب بیدار شدن. مؤلف در شرح هر موضوعی شعر، مَثَل، آیات قرآن و احادیثی در متن آورده است. استفادۀ وی از اشعار شاعرانی مانند حافظ، سعدی، مولوی، و نیز برخی از تمثیلها مؤید آشنایی قابل توجه وی با ادبیات فارسی است.

مآخذ

«تأدیب النسوان»، رویارویی زن و مرد در عصر قاجار، به کوشش حسن جوادی و دیگران، ایلینویز، 1992 م / 1371 ش؛ توحیدی، نیره، «بازنگری در قلمرو جنسیت»، ایران‌‌نامه، 1372 ش، س 12، شم‍ 1 ؛ جوادی، حسن و دیگران، مقدمه بر «تأدیب النسوان» (هم‍ ‌)؛ خلیلی، نسیم، «معایب الرجال، در برابر تأدیب النسوان»، شرق، 11 / 9 / 1382 ش؛ متینی، جلال، «معایب الرجال، در پاسخ به تأدیب النسوان»، ایران‌شناسی، 1372 ش، س 5، شم‍ 2؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1350 ش؛ منزوی، خطی؛ نجم‌آبادی، افسانه، مقدمه بر معایب الرجال، سوئد، 1993 م.

معصومه ابراهیمی