پیر سوز

پیرِ سَوز، یا پیر سبز، زیارتگاهی در نزدیکی روستای شهریاری از توابع دهستان قائم‌آباد، واقع در بخش شیب‌آب شهرستان زابل در استان سیستان و بلوچستان.
این زیارتگاه بر بلندای تپه‌ای در میان قبرستانی محلی جای گرفته است. نزدیک‌ترین آبادی به آن، روستای شهریاری است که یک کیلومتر از آن فاصله دارد و از بالای تپه به‌خوبی دیده می‌شود (حبیبی، 49). گفته می‌شود درگذشته این تپه میان آب قرار داشته، و به نقل از عباس باقری، مطلع در امور سیستان، در زمان پرآبی دریاچۀ هامون، آب دریاچه تا پای این زیارتگاه می‌رسیده است (تحقیقات ... ). این تپه باستانی، و متعلق به دورۀ اشکانیان است (رئیس‌الذاکرین، 55)، اما ریش‌سفیدان محلی، سابقۀ بنا را به دوران قاجار نسبت می‌دهند (حبیبی، همانجا).
ساختمان بنا چهارگوش، و از خشت و گل ساخته شده و دورتادور آن گل‌اندود است. در دو گوشۀ روبه‌روی بنا دو ستون خشتی قرار دارد که ارتفاع آنها تا کمی بیشتر از سقف بنا امتداد یافته و بالای آنها شکلی هرمی ایجاد شده است. در وسط این دو ستون، در ورودی قرارگرفته که دور و بالای آن با خشت و گِل، تزیین ساده‌ای صورت گرفته، و شکلی از محراب یا طاقی به نمای آن داده است. بر بالای سقف بنا نیز پرچم سبزرنگی نصب شده است. 
در داخل بنا مقبره‌ای به طول یک و نیم متر و ارتفاع 80 سانتی‌متر وجود دارد و روی آن با پارچۀ سیاهی پوشیده شده است. در دو طرف مقبره دو ستون چوبی قرار دارد که به‌وسیلۀ پارچۀ سیاهی به هم متصل شده‌اند و زائران به نیت برآورده شدن حاجاتشان پارچه‌هایی را به آن گره می‌زنند. همچنین دو قطعه سنگ بزرگ و کوچک در کنار مقبره وجود دارد که زائران ابتدا آنها را به هم می‌سایند و بعد خاک حاصل از ساییدن آنها را به هر نقطه‌ای از بدنشان که درد می‌کند، می‌مالند تا درد تسکین یابد (همو، 50 -51).
 نشانه‌های زیادی این زیارتگاه را به خضر مربوط می‌کند: نخست اینکه هر دو جزء نام این زیارتگاه با خضر پیوند دارد، زیرا واژۀ پیر پیوسته با نام خضر همراه بوده است، به‌ویژه در بخش شرقی استان هرمزگان که هم‌مرز با بلوچستان است. «زنده‌پیر» و «پیر دستگیر» از نامهای دیگر خضر شمرده شده است. دیگر اینکه جزء دوم نام این زیارتگاه، یعنی سوز (تلفظ محلیِ سبز)، با خضر هم‌معنی است. همچنین در کنار آب بودن زیارتگاه در گذشته، نشانۀ دیگری بر پیوند آن با خضر است. رابطۀ خضر با دریا هم در اعتقادات مردم جنوب وجود دارد؛ آنها خضر را موکل بر دریا و ساحل آن، و دست‌گیرندۀ دریانوردان می‌دانند. در بندرعباس هنوز مردم چهارشنبه‌ها به نیت دیدن خضر، به ساحل دریا می‌روند (تحقیقات). 
در برخی تفاسیر قرآن مجید ازجمله ترجمۀ تفسیر طبری، ذیل سورۀ کهف در داستان خضر و موسى آمده که خداوند خضر را بر دریاها گماشته است تا هرکسی در دریا غرق شود و اجلش هنوز سپری نشده باشد، خضر او را نجات دهد (3 / 948؛ نیز نک‍ : ه‍ د، خضر). نشانۀ دیگر، سنگ کنار مقبره است. این نوع سنگ تقریباً در همۀ قدمگاههای خضر دیده می‌شود و شاید رمزی از صخرۀ معروف داستان خضر و موسى باشد، همان سنگی که موسى و یوشع در کنار آن به استراحت پرداختند و یوشع ماهی را بر آن گذاشت و ماهی با قطره‌ای آب که به آن خورد، زنده شد و به دریا پیوست و آن سنگ برای موسى نشانۀ یافتن خضر شد (همان،‍ 3 / 951-953). از سوی دیگر، می‌توان رابطه‌ای میان دستگیری، یاری و یاوری در اصطلاح «پیر دستگیر» با پهلوانی و جوانمردی و برگزاری آیین پهلوانی در این مکان یافت (نک‍ : ادامۀ مقاله). 
در اطراف بنای زیارتگاه تنها چیزی که وجود دارد، تنوری است که برای پخت نان نذری مورد استفادۀ زائران قرار می‌گیرد. پخت نان ازجمله نذورات رایج در منطقه است که در بسیاری از زیارتگاههای آنجا متداول است و در گویش محلی به آن «تَفتو» می‌گویند. ازجمله نذورات دیگری که در گذشته انجام می‌شده، قربانی‌کردن بز و گوسفند توسط زائران بوده است. زیارتگاه در ایام نوروز، بیشترین زوّار را به خود می‌بیند که اکثر آنها اهالی روستاهای اطراف هستند و گاهی هم مردمی از شهرستانهای دیگر به زیارت می‌آیند. معروف است که مردم منطقه از دیرباز به برگزاری مراسم نوروز توجه داشته و به زیارت پیر سوز می‌رفته‌اند (حبیبی، 51). 
برگزاری مراسم نوروز و عرفه در پای زیارتگاهها و بقاع متبرکه در سیستان تقریباً عمومیت دارد، به طوری که ساکنان هر آبادی، آن روز را در پای نزدیک‌ترین و یا مهم‌ترین زیارتگاه اطرافشان می‌گذرانند؛ اما شاید مهم‌ترین مراسمی که از گذشته در پای پیر سوز برگزار می‌شود، مراسم پهلوانی و انتخاب پهلوان منطقه با برگزاری مسابقات کشتی محلی است. این مراسم که با جشن و سرور و چوب‌بازی و رقصهای محلی و نواختن سرنا و دهل همراه است (همانجا)، به‌صورتی حماسی و بسیار باشکوه برگزار می‌شود و در پایان، به قهرمان مسابقات که از آن پس پهلوان منطقه شناخته می‌شود، بز یا گوسفندی جایزه می‌دهند. این کشتی که کشتی محلی سیستان است، «کشتی کچ‌گردان» (ه‍ م) نام دارد. این مراسم در گذشته در بعضی مکانهای متبرک دیگر مثل کوه خواجه و همچنین دربار خانها و سردارها نیز برگزار می‌شده است (تحقیقات).

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ ترجمۀ تفسیر طبری، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1367 ش؛ حبیبی، حسن، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان، تهران، 1390 ش؛ رئیس‌الذاکرین، غلامعلی، کندو، مشهد، 1370 ش.

حمید جعفری