بی بی حیات

بی‌بی حَیات، بقعه و مزار و زیارتگاهی منسوب به یکی از دختران امام موسی بن جعفر (ع)، خواهر امام رضا (ع) در 3کیلومتری خنامان (بخش مرکزی شهرستان رفسنجانِ استان کرمان)، و ازجمله مراکزی که برخی به‌عنوان زیارت و عده‌ای برای سیاحت و گردش، به‌ویژه روزهای تعطیلِ خود را در جوار آن می‌گذرانند. جمعی بر این عقیده‌اند که اسم اصلی ایشان فاطمۀ صغرى بوده است (ترقی‌خواه، 179).
در خصوص چگونگی شهادت این بانو روایات گوناگونی بیان شده است؛ ازجمله اینکه امامزاده بی‌بی حیات به همراه برادرش عباس و گروهی از امامزادگان، از شیراز به کوه پنج (روستا و کوهی مرتفع در شرق سیرجان) آمدند و مورد حمله قرار گرفتند که از میان آنان امامزاده عباس در کنار گیودری (رودخانه‌ای که به آن رودخانۀ شاهزاده عباس نیز می‌گویند) شهید شد و امامزادگان دیگر پراکنده شدند و امامزاده بی‌بی حیات با جمعی از سادات، از راه رودخانۀ گیودری به سمت تنگنای لنگر عزیمت کردند و دشمنان به تعقیب آنان پرداختند، و امامزاده بی‌بی زهرا را ــ که گفته می‌شود خواهر بی‌بی‌حیات و یکی از دختران امام موسی بن جعفر (ع) است ــ شهید کردند. مشهور است امامزادگان که هنوز از شهادت امام رضا (ع) اطلاع نداشتند، از راه رودخانه به سمت کوهپایۀ خنامان رهسپار شدند تا از آن طریق، راه لوت به طوس را در پیش گیرند؛ ولی در ابتدای کوهستان خنامان با مخالفانی که آنها را تعقیب می‌کردند، روبه‌رو شدند. در این محاربه امامزاده شاه چهل‌تن زخمی شد و از ادامۀ راه بازماند. بی‌بی حیات با همراهان به میان کوه «لاسیا» رفت و در حوالی «ششتوئیه» در کوه پنهان شد و مدتی در آن کوه به سر برد؛ سپس به درون باغی در نزدیکی مزار کنونی رفت و چون مردم او را زنده دیدند، به وی لقب بی‌بی حیات دادند. آن باغ از آن پس به نام باغ بی‌بی حیات معروف شده است. آنها پس از چند روز، بنابه درخواست ساکنان از آنجا به محل مزار کنونی خود ‌آمدند و در آنجا خیمه برپا کردند. پس از چند روز، دشمنان سرانجام آنها را یافتند و بی‌بی حیات و دو تن از همراهانش را به شهادت رساندند (همو، 185-187). برخی نیز گفته‌اند ایشان در برابر دشمنان غیب شده‌اند (همو، 186، حاشیۀ 1).
در زمان شهادت احمد بن موسى (شاه چراغ) میان سالهای 203- 218 ق (سلطان‌الواعظین، 115- 119؛ سامی، 332)، بی‌بی حیات و خواهر و برادرش در محدودۀ رفسنجان به سر می‌بردند و سرگردان و تحت تعقیب بودند. در این زمان، حکومت کرمان در دست هرثمة بن اعین و پس از او طلحة بن طاهر بود (وزیری، 54).
علاقۀ مردم کرمان به بی‌بی حیات، و آب‌وهوای کوهستانی و مطبوع منطقۀ خنامان موجب شده است تا عدۀ زیادی از اهالی کرمان و شهرها و روستاهای اطراف در روزهای تعطیل به زیارت او بشتابند. زائران که تعدادشان در بعضی از روزها به 000‘ 7 تن و بلکه بیشتر می‌رسد، یک‌ماه‌ونیم بعد از عید به این مکان روی می‌آورند. مردها حق ورود به حرم را ندارند، زیرا بی‌بی حیات دختری کامله بود و مردها محرم نیستند. باور بر آن است که اگر مردی داخل حرم شود، چشمانش کور می‌شود؛ ولی مردان سید از این امر مستثنا هستند و اجازۀ ورود به حرم را دارند. مردها از بیرون حرم زیارت می‌خوانند و زنهای زائر با خود چادرنماز و چارقد، و لوازم زنانه‌ای را که نذر کرده‌اند، می‌آورند و به دیوارهای حرم می‌آویزند.
به هنگام اوج فشردگی زوار، مردم از اطراف اشیاء گوناگون و خواربار به میدان بی‌بی حیات می‌آورند و بساط خود را می‌گسترند؛ بعضیها حتى چادر می‌آورند و خیمه می‌زنند. در آنجا درویشان و مارگیران معرکه می‌گیرند، عده‌ای نمایشهای مذهبی ترتیب می‌دهند، و واعظان روستایی مجالس روضه‌خوانی تشکیل می‌دهند و حتى پاسخ مسائل دینی زائران را می‌دهند (همت، 447- 448).

مآخذ

ترقی‌خواه پاریزی، محمد، زیارتگاههای رفسنجان، مشهد، 1381 ش؛ سامی، علی، شیراز، شیراز، 1347 ش؛ سلطان‌الواعظین، محمد، شبهای پیشاور، تهران، 1385 ش؛ وزیری کرمانی، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1340 ش؛ همت کرمانی، محمود، تاریخ مفصل کرمان، تهران، 1350 ش.

محمدعلی گلاب‌زاده