برک

بَرَک، نوعی پارچۀ ضخیم بافته‌شده از پشم شتر و گوسفند یا کرک بز. در گذشته درویشان از برک ــ بافته‌ای از پشم شتر ــ برای تهیۀ کلاه و قبا استفاده می‌کردند (برهان ... ). بعدها با بهبود کیفیت این پارچه، پادشاهان و فرمانروایان از آن سرداری، قبا و جبه می‌دوختند ( آنندراج؛ نفیسی). امروزه برک برای دوخت کت و شلوار مردانه و پالتو به کار می‌رود (سیدصدر، 47؛ یاوری، 117). در دورۀ آل‌بویه در شهرهای مختلف فارس، به‌ویژه شیراز، تولید برک در حدی بوده که به مناطق دیگر صادر می‌شده است (مقدسی، 336-337). 
با توجه به استفاده از این واژه و مترادفات آن در شعر شاعرانی چون سعدی، می‌توان نتیجه گرفت که این نوع پارچه در قرن 7 ق / 13 م رواج فراوان داشته است، چنان‌که وی می‌گوید: حاجت به کلاه برکی داشتنت نیست / درویش صفت باش و کلاه تتری دار (ص 92). این بیت سعدی در تهران اواخر قاجار و اوایل دورۀ پهلوی به‌صورت مثل سائر میان مردم زبانزد بوده است (شهری، تاریخ ... ، 2 / 462). 
تیمور لنگ در سدۀ 8 ق / 14 م، هنگام اقامت در بشرویۀ خراسان در توصیف لباس روستاییان از قبایی پشمین به نام برک نام برده و نوشته است: در این شهر مردم با خود توبره‌ای داشتند که مو و کرک بز را در آن می‌ریختند، سپس مو و کرک را از هم جدا می‌کردند و یکی را در جیب چپ و دیگری را در جیب راست می‌گذاشتند. مردم بشرویه با موی بز جاجیم و گلیم می‌بافتند و کرکها را به کارگاه نساجی می‌بردند و در آن 4 نفر مشغول بافتن برک می‌شدند؛ برکهای بشرویه لطیف‌تر، نرم‌تر و ارزان‌تر از پارچه‌های ابریشمین چین است (منم ... ، 81-82). 
محمود نظام‌الدین قاری از شاعران نیمۀ دوم سدۀ 9 ق / 15 م، در دیوان البسه در چند بیت به واژۀ برک اشاره کرده است، ازجمله: از بهر گلیم و برک و صوف بسی پشم / چون موی سر خویش درودیم و نکشتیم (ص 96، نیز نک‍ : 51). 
در دورۀ قاجار گزارشهایی از کاربرد وسیع پارچۀ برک و لباسهای دوخته‌شده از آن وجود دارد، چنان‌که در این دوره یکی از لباسهای عامۀ مردم کلیجه و نیم‌تنۀ برک بوده است (مستوفی، 1 / 147، 353؛ جـودت، 68؛ نیـز نک‍ : شهـری، طهـران ... ، 2 / 273). در همین دوره در کاشان، علما برای دولایی، افراد متوسط جامعه برای پوشش زمستانی، ضعفا و فقرا برای آسترپوست، و زنان به‌عنوان پوشش از برک استفاده می‌کردند (ضرابی، 179-180). 
پولاک در سفر خود به ایران، از پارچۀ نرم و چسبانی به نام برک نام می‌برد که به گفتۀ وی از کرک لطیف شتر بافته می‌شد و به جای فاستونی، مردم از آن استفاده می‌کردند. طبق گزارش او، در این دوره در هوای خنک و معتدل، مردم کلیجه‌هایی از جنس برک می‌پوشیدند (ص 107، 381). هم‌اکنون مهم‌ترین مراکز تولید برک، فردوس، بشرویه، گناباد، بجستان، نجرز و کرمان است (امیدی، 123، 136؛ تابنده، 177).

شیوۀ بافت

 برک‌بافی یکی از زیرمجموعه‌های صنعت شَعربافی محسوب می‌شود و بیشتر در شهرهای خراسان به‌گونۀ خانگی و کارگاهی صورت می‌گیرد. هنر پارچه‌بافی نیز در فردوس خراسان به برک‌بافی مشهور است، زیرا پارچه‌های پشمی بیشتر از انواع دیگر آن بافته می‌شود (امیدی، 137). برک با استفاده از پشم شتر و گوسفند یا کرک بز با نقشهای ساده یا چهارخانه بافته می‌شود. این پارچه معمولاً خودرنگ است و به رنگهای قهوه‌ای، سیاه، سفید، شیری، شکری و خاکستری تهیه می‌شود. شیوۀ بافت آن به این صورت است که ابتدا به پوست بز آهک می‌زنند تا مو به‌آسانی از پوست جدا شود. سپس موها را شانه می‌زنند، آنها را دوباره موی‌کشی‌ می‌کنند و معمولاً شانه می‌زنند. آن‌گاه کرک به‌دست‌آمده را با چرخ‌دستی می‌ریسند و به نخ تبدیل می‌کنند که به این عمل موتابی می‌گویند. بعد از طی مراحل آهارزدن، تنیدن، اندازه‌گیری و چسباندن نخها به یکدیگر، نخ را چله‌دوانی و ماسوره‌پیچی می‌کنند. پس از آن با نخهای حاصله چله‌کشی می‌کنند و شروع به بافت می‌نمایند. برای بالابردن استحکام و مقاومت بافت پارچه، از نخ دولا استفاده می‌کنند. پس از بافت برک که با دستگاه دو ورودی نساجی صورت می‌گیرد، پارچۀ به‌دست‌آمده را با زردۀ تخم‌مرغ ورز می‌دهند تا حالت نمدی به خود بگیرد (سیدصدر، 47؛ افشار، 441-442؛ «صنایع ... »، 10).
برای لطافت بیشتر، پارچۀ درشت‌بافت برک را برای مدتی در مغز گوسفند و آب ولرم می‌گذارند و روی آن گز می‌کشند و با استخوان می‌کوبند؛ به این ترتیب موهای اضافه نیز از آن خارج می‌شود و پارچه‌ای نرم و لطیف به دست می‌آید. 
در شست‌وشوی برک باید از آب سرد یا ولرم و مواد شویندۀ خنثى استفاده کرد. آب با حرارت بیش از °40 افزون بر چروک‌نمودن پارچه باعث سایش بیشتر آن می‌شود (همانجا).
فروش برک در گذشته به‌عنوان مهم‌ترین و پرسودترین تجارت در بازار منسوجات ایران به شمار می‌رفت. امروزه این صنعت با پیشرفت صنایع ماشینی در حال منسوخ‌شدن است و تنها در چند شهر به اندازۀ مصرف سفارش‌دهندگان تولید می‌شود (امیدی، 136). در حال حاضر، مشهد مهم‌ترین مرکز فروش برک در ایران است ( ایرانیکا).

مآخذ

 آنندراج، محمد پادشاه، تهران، 1363 ش؛ افشار سیستانی، ایرج، شناخت استان خراسان، تهران، 1378 ش؛ امیدی، ناهید، دیده و دل و دست (پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان)، مشهد، 1382 ش؛ برهان قاطع؛ پولاک، ی. ا.، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1361 ش؛ تابنده، سلطان‌حسین، تاریخ و جغرافی گناباد، تهران، 1348 ش؛ جودت، حسین، تهران در گذشتۀ نزدیک از زمان، تهران، 1356 ش؛ سعدی، گلستان، به کوشش غلامحسین یوسفی، تهران، 1384 ش؛ سیدصدر، ابوالقاسم، دائرة‌المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن، تهران، 1386 ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1378 ش؛ همو، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ «صنایع منسوخ‌شده، برک»، مـاهنامۀ خبری ـ آموزشی سـازمان صنایع دستی، تهران، 1382 ش، شم‍ 13؛ ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1335 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1386 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ منم تیمور جهانگشا، گردآوری م. بریون، اقتباس ذبیح‌الله منصوری، تهران، 1364 ش؛ نظام‌الدین قاری، محمود، دیوان البسه، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1359 ش؛ نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، 1343 ش؛ یاوری، حسین، نساجی سنتی ایران، تهران، 1380 ش؛ نیز: 

Iranica. 

لیلا احمدی