بچه خوانی

بَچّه خوانی، عنوان مجموعه کتابهای چاپ سنگی مصور مخصوص کودکان، در دورۀ قاجار. این نوع کتاب به‌سبب کاربرد بسیاری که در مکتب‎خانه‎ها داشت، به بچه‎خوانی شهرت یافت. این کتابها بیشتر در قطع کوچک، جزوه‌مانند، کم‌حجم، بدون جلد و ارزان چاپ می‎شد.
نخستین فهرست کتابهای بچه‎خوانی شامل 47 عنوان ذیل «فهرست حاج موسى تاجر تهرانی»، به پیوست کتاب گنجینۀ نشاط و طبـق اعلان روزنامـۀ دولت علیـۀ ایران (شم‍ 575، پنجشنبه 15 ربیع‎الثانی 1282) معرفی شد. این فهرست حاوی نام 320 کتاب فارسی و 14 کتاب عربی در 5 گروه است که یک گروه آن کتابهای بچه‎خوانی است (حسینی، 88 - 89؛ کاشفی، 82).
این فهرست نشان می‌دهد، نه‌تنها 14٪ کتابهای آن روزگار، به بچه‎ها اختصاص داشته، بلکه در میان انواع مختلف کتاب، هیچ گروهی از چنین سهمی برخوردار نبوده است و ذیل هیچ طبقۀ دیگری 47 عنوان کتاب فهرست نشده و از این نظر، گروه کتابهای بچه‎خوانی در صدر است (کاشفی، 83). 
کتابهای بچه‎خوانی براساس فهرست کتاب ادبیات مکتب‎خانه‎ای ایران 70 عنوان است (نک‍‌ : ذوالفقاری، فهرست مطالب). برخی آثار مشهور بچه‎خوانی مانند حکایت خسرو دیوزاد؛ بختیارنامه؛ سلیم جواهری؛ قصۀ موسى؛ خاله قورباغه؛ خاله سوسکه؛ خروس و روباه و همچنین مجموعه طنزهایی مانند لطائف و ظرائف یا حکایات ملانصرالدین در این فهرست نیست (مارتسلف، 109-110). مجموعه کتابهای بچه‎خوانی در دو فهرست، شامل 90 عنوان، دسته‌بندی می‎شود که برخی از آنها عبارت‌اند از: 1. امیر ارسلان؛ 2. بهرام و گلندام؛ 3. توبۀ نصوح؛ 4. جام و قلیان؛ 5. جواهر العقول؛ 6. چهل طوطی؛ 7. حدیث‎کسا؛ 8. حسین‎کرد شبستری؛ 9. خاله سوسک و آقا موشک؛ 10. خاله قورباغه؛ 11. هفت کتاب؛ 12. یوسف و زلیخا.
این کتابها در واقع همان متون خواندنی در مکتب‎خانه‎های دورۀ قاجار است که در هر مکتب‎خانه به ذوق و علاقۀ مکتب‌دار خوانده می‎شد. کتابهای بچه‎خوانی از نظر حجم و موضوع متفاوت‌اند و این انواع را دربر می‌گیرند: داستانهای بلند، داستانهای کوتاه، منظومه‎های اندرزی، تمثیلی و اخلاقی، منظومه‎های عاشقانه، منظومه‎های عرفانی و اخلاقی، کتابهای آموزشی، داستانهای دینی، کتب نوحه و مرثیه، داستانهای سرگرم‎کننده و فکاهـی، و حکایتهای اخلاقی (نک‍ : ذوالفقاری، 1 / 9-13، نیز نک‍ : فهرست مطالب).
کتابهای بچه‌خوانی قطعهای گوناگون دارد؛ از قطع وزیری کوچک تا نیم‎ربعی. نوع تصویرگری این کتابها هم متفاوت است: تصاویر برخی از آنها کوچک است. در برخی از آنها نقاش سطح زیادی از صفحه را به تصویر اختصاص داده، و در برخی دیگر، در صفحه‎ای مستقل به تصویرگری پرداخته است. اندکی از نقاشیها رقم نقاش و تاریخ دارد. کتابهای بچه‎خوانی را می‌توان فصل مشترک ادبیات کودک و ادب عامه به حساب آورد (حسینی، 91).
قیمت برخی از کتابهای فهرست حاج موسى در سلسله آگهیهایی که کتابفروش و ناشری به نام حاج عبدالمحمد، در روزنامۀ وقایع‎اتفاقیه، چاپ می‎کرده است وجود دارد؛ دبستان یک تومان قیمت داشته و قصص‎الانبیا و لیلـی و مجنـون هرکـدام 000‘ 5 دینار (پنج ریـال) و یوسف و زلیخا 000‘4 دینار بوده است. ارزان‎ترین کتاب موجود در این فهرست هم نصاب بوده که به‌سبب کارکرد آموزشی آن، تنها یک‌هزار دینار (یک قران)، به‌فروش می‎رسیده است (نک‍ : همو، 89 -91). شمار قابل‌توجهی از این کتابها اگرچه برای کودکان چاپ می‎شد، هیچ تناسبی با سن و سال آنان نداشت، ازجملۀ این کتابها می‎توان به جواهرالعقول، رند و زاهد و شیخ صنعان و دختر ترسا اشاره کرد.

مآخذ

 حسینی، عباس، «بچه خوانی: نخستین کتابهای مصور کودک و فرهنگ عامه در ایران»، گلستان هنر، تهران، 1388 ش، س 5، شم‍ 15؛ ذوالفقاری، حسن و محبوبه حیدری، ادبیات مکتب‌خانه‎ای ایران، تهران، 1391 ش؛ کاشفی خوانساری، علی، «بچه‎خوانیهای قرن سیزده قمری»، پژوهشنامۀ ادبیات کودک و نوجوان، تهران، 1380 ش، شم‍ 25؛ مارتسلف، اولریش، «ادبیات عامیانۀ فارسی در دورۀ قاجار»، ترجمۀ عباس امام، فرهنگ مردم، تهران، 1387 ش، س 7، شم‍ 27- 28.

حسن ذوالفقاری