بازنامه ها

بازْنامه‌ها، کتابهایی دربارۀ تربیت و نگاهداری باز و دیگر پرندگان شکاری و آیین شکار با آنها و روش معالجۀ آنها. رواج شکار با باز و دیگر مرغان شکاری از دورانهای باستان در خاور و باختر، به ویژه در چین، هندوستان، ماوراءالنهر، ایران، بین‌النهرین، مصر و یونان، دل‌بستگی مردمان به این نوع شکار، نقش اقتصادی آن، پیچیدگی و دشواری شیوه‌های پرورش و آموزش و نگهداری و بهداشت و درمان این پرندگان، و پیشرفتهایی که به مرور زمان و در اثر تجربه در این راه حاصل می‌شد، متخصصان این فن در مراکز فرهنگی را به نگارش کتابها و رساله‌هایی در این زمینه برانگیخت. در منابع کهن، نشانه‌هایی از وجود کتابهایی دربارۀ شکار مرغان در روزگاران باستان دیده می‌شود (ابن‌ندیم، 337؛ عباسی، 10-12؛ ریو، II / 484؛ آلوارت، شم‍ 6199؛ GAS , III / 352). 
ارسطو در کتاب «تاریخ جانوران» مطالبی نیز دربارۀ باز دارد. ابن‌بطریق این اثر را با عنوان الحیوان به عربی درآورده که نسخه‌هایی از آن نیز برجا مانده است. همچنین از تألیف کتابی دربارۀ مرغان شکاری و فن بازداری برای اسکندر مقدونی سخن می‌رود. در مقدمۀ این بازنامه گفته می‌شود که اسکندر مقدونی از دانشمندان دربار خود خواسته بود که سرشت باز و بیماریهای آن و نشانه‌های آن بیماریها و شیوۀ درمان آنها را برای او شرح دهند و این کتاب حاصل آن گفت‌وگوها ست ( آلوارت، نیز GAS، همانجاها؛ TS , III / 870). 
دربارۀ انوشیروان و تألیف بازنامه‌ای به نام او نیز حکایتی همانند آنچه دربارۀ اسکندر گفته می‌شود، نقل شده است. در دیباچۀ اثری که بازنامۀ نوشیروانی از جملۀ منابع آن بوده، آمده است که بوذرجمهر به فرمان انوشیروان، خردمندان روم، عراق، خراسان و ماوراءالنهر را گردآورد و از ایشان خواست که دربارۀ آنچه از شکار با باز می‌دانند، با یکدیگر به گفت‌وگو بپردازند و این کتاب از آن گفت‌وگوها فراهم آمده است (عباسی، 11-12؛ ریو، همانجا).
در منابع کهن عربی و فارسی همچنین از سلسلۀ درازی از بازنامه‌‌ها، با عنوانهای کتاب البزاة للترک، کتاب البزاة للروم، کتاب البزاة للعرب (ابن‌ندیم، همانجا) و بازنامۀپرویز، بازنامه‌های رومیان، بابلیان، ترکان، سغدیان و هندوان و کتاب بهرام بن شاپور (نسوی، 87، 90، 95، 111، 114؛ آلوارت، ریو، همانجاها)، و در برخی از منابع نیز از بازنامه‌های جمشید، جاماسپ، بقراط، جالینوس و بزرگمهر یاد شده است (بیلگه، 171-169؛ ریتر، 148-147). ظاهراً همین کتابها بوده‌اند که ادهم بن محرز باهلی به فرمان مهدی، خلیفۀ عباسی، از مجموع آنها کتابی فراهم آورده، و حجاج بن خیثمه در روزگار هارون‌الرشید تحریر دیگری از آن تهیه کرده است ( آلوارت، همانجا؛ GAS, III / 357-358, IV / 81-82). در منابع دیگر از بازنامه‌ای که در سدۀ 4 ق / 10 م برای عبدالملک بن نوح سامانی از زبان پهلوی به فارسی ترجمه شده، و نیز بازنامه‌ای که برای سلطان محمود غزنوی تألیف شده است، سخن گفته می‌شود (عباسی، همانجا؛ بیلگه، 170؛ ریتر، 148).
منزوی در فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان (ﻧﻜ : خطی مشترک، 1 / 396-444، 4 / 2514-2515) و فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش (1 / 195- 199) بیش از 40 کتاب و رسالۀ فارسی در این زمینه، غالباً در نسخه‌‌‌های متعدد، معرفی کرده است. شمار بازنامه‌هایی که در فهرستها و منابع دیگر از آنها نام برده می‌شود و بسیاری از آنها نیز برجا مانده‌اند، از 100 می‌گذرد (برای اطلاع از برخی بازنامه‌ها به زبان عربی، نک‍ : دبا، بازنامه‌ها). در اینجا از عمده‌ترین این آثار که به زبان فارسی است، یاد می‌شود:
1. جوارح‌نامۀ شاهنشاهی، ترجمۀ فارسی بازنامۀ نوشیروانی. گفته می‌شود که ابوالبحتری (ابوالبحری) این بازنامه را به فرمان محمد بن عبیداللٰه بلعمی وزیر در 352 ق / 963 م برای عبدالملک بن نوح سامانی به فارسی درآورده است (عباسی، 11-12؛ بیلگه، 172).
2. بازنامه، از علی بن احمد نسوی (سدۀ 5 ق / 11 م). این اثر کهن‌ترین بازنامۀ فارسی است که برجا مانده است. نسوی از 8 سالگی به بازداری مشغول بود و 60 سال در این کار مداومت ورزید؛ تقریباً در70 سالگی به تألیف این کتاب پرداخت و تجارب و آموخته‌های خود را در آن گردآورد. وی از شیوه‌های گوناگون شکار و پرورش باز و دیگر مرغان شکاری در سرزمینهای مختلف به تفصیل سخن گفته، و همچنین از شکارنامه‌ها و بازنامه‌های بسیار و بازداران بنام، مانند علی کوتاه، بوعلی بازیار، علی کامه و ابونصر کوتاه (ص 70، 90، 98، 104، 106، 107، 127، 164) یاد کرده است. این کتاب در 1354 ش در تهران انتشار یافت.
3. بازنامۀ محمود غزنوی. این اثر در کتابخانۀ پرتوپاشا نگهداری می‌شود (بیلگه، 170؛ ریتر، 148).
4. صیدنامۀ ملکشاهی، یا شکارنامۀ خسروی، به تحریر محمد ابن قلچق نظامی (سدۀ 5 ق / 11 م). دربارۀ تألیف این بازنامه نیز گزارشی همانند حکایت اسکندر مقدونی و انوشیروان ساسانی نقل شده است: خواجه نظام‌الملک به فرمان ملکشاه سلجوقی که دل‌بستگی شدید به شکار با مرغان داشت، دانایان این فن را از نیشابور، بلخ، ترمذ، مرو، هرات، خوارزم، روم، عراق عرب، فارس، تبریز، سیستان، هندوستان، ترکستان، اصفهان، مصر و مغرب گردآورد تا دانسته‌های خود را در این زمینه با یکدیگر در میان نهند. نامهای این بازداران در برخی منابع به تفصیل آمده است. گفته می‌شود که بزرگ‌تر ایشان ابوالجوارح خواجه علی بن محمد نیشابوری بوده و محمد بن قلچق گزیدۀ آن گفت‌وگوها را به صورت کتاب در آورده است (عباسی، 12-16؛ بیلگه، 173؛ ریتر، همانجا).
5. بازنامۀ فیروزشاهی، یا دستور صید، از خواجه محمد صادق بن خواجه محمد یوسف. این اثر در 571 ق / 1175 م برای محیی‌الدین فیروزشاه امیر بلخ نوشته شده است. نسخه‌هایی از این بازنامه در کتابخانه‌‌های بادلیان و انجمن آسیایی بنگال بر جا مانده است (اته، I / 1072-1073؛ ایوانف، 422). در بنگال بازنامۀ دیگری نگهداری می‌شود که در 570 ق تألیف شده، و در آن از بازنامۀ فیروزشاهی یاد شده است؛ ازاین‌رو، در درستی تاریخِ یاد شده ابراز تردید می‌شود (استوری، II(3) / 402؛ ایوانف، همانجا).
6. بازنامه (سدۀ 6 ق / 12 م). در آغاز باب نخستِ این اثر، از نصر بن لیث و مهدی بن اهرم و کتاب بهرام بن شاپور و استادان بابل و کتاب خاقان اعظم، ملک ترک یاد می‌شود. نسخه‌هایی از این اثر در کتابخانۀ ملی ملک و موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود (ملک، 5 / 49؛ ریو، II / 484-485). نسخۀ موزۀ بریتانیا که در سدۀ 7 ق / 13 م کتابت شده است، در آغاز و پایان متن افتادگی دارد. در مقدمه جدولی از 135 باب این کتاب وجود داشته که تنها پایان آن باقی است. متن کتاب نیز تنها 130 باب و اندکی از باب 131 را دارد. در نسخۀ ملک که در سدۀ 13 ق / 19 م استنساخ شده، از 154 باب سخن گفته شده، در حالی که متن آن تنها شامل 135 باب است. در این هر دو نسخه خطاهای فراوان به چشم می‌خورد. در 1380 ش نسخۀ دیگری در مجموعه‌ای خصوصی به دست آمده که اکنون در تملک کتابخانۀ شمارۀ یک مجلس شورا ست. این نسخه در 831 ق / 1428 م استنساخ شده، و خطاهای آن از دو نسخۀ دیگر بسیار کمتر است. مؤلف ناشناس در دیباچۀ این اثر که نسخۀ موزۀ بریتانیا فاقد آن است، یاد می‌کند که به خواهش دوستانی که در صنعت شکار و شناخت مرغان شکاری استاد بودند، از ربیع‌الاول 569 تا رمضان 591 با بهره‌گیری از بازنامه‌های ساسانیان، قیصر روم، خاقان ترک، ملک هند، غطریف و نوشیروان و دو کتاب از متأخران، یعنی علی کامۀ خراسانی و کتاب مختص رازی (نسوی) و کتابهای دیگری که به شخص معینی منسوب نیست، به این تألیف پرداخته است. در برخی از فهرستها و بررسیها این اثر به خطا بازنامۀ نوشیروانی خوانده شده است (منزوی، خطی مشترک، 1 / 404-405؛ دانش‌پژوه، 12 ﺑﺒ ).
7. شکارنامۀ ایلخانی، از علی بن منصور حلوانی که آن را برای تغاتیمور ــ ایلخان مغول و فرمانروای خراسان (ﺣﻜ 737-753 ق / 1337-1352 م) ــ تألیف کرده است. در مقدمه آمده است که اصل این کتاب همان صیدنامۀ ملکشاهی بوده، و مؤلف 6 باب دربارۀ شاهین و شنقار و چگونگی شکار شیر و پلنگ و جز آنها بدان افزوده است. از این اثر نسخه‌هایی در ایران، ترکیه، پاکستان و هندوستان برجا مانده است (آقابزرگ، 14 / 314، 15 / 107؛ شورا، 10 / 569-571؛ منزوی، همان، 1 / 440؛ ایوانف، 423-422؛ بیلگه، 174-170؛ استوری، II(3) / 404).
8. جوارح نامۀ امامیه، یا قوانین الصیاد، از داوود بن یار محمد، ملقب به خدایارخان عباسی (سدۀ 8 ق / 14 م). فیلت، مصحح و ناشر این اثر با استناد به سخنان مؤلف در دیباچه، تاریخ تألیف آن را روزگار فرمانروایی تغاتیمور بر خراسان دانسته است (ص 2). عارف نوشاهی با تکیه بر منابع دیگری، در درستی این تاریخ تردید کرده، و جوارح‌نامه را از مؤلفات اوایل سدۀ 12 ق / 18 م شمرده است (ص 56-57). این نظر در برخی منابع دیگر نیز مورد تأیید قرار گرفته است (منزوی، همان، 1 / 413؛ دانش‌پژوه، 25). اما به‌رغم آشفتگی شدید سخنان مؤلف در دیباچۀ این اثر، شیوۀ یادکرد او از تغاتیمور: «حضرت خدایگان شهریار اعدل اعلم ... ، مظفرالدنیا و الدین ... » (ﻧﻜ : عباسی، 16)، و تصریح او به هم‌زمانی خود با وی: «الێ یومنا هذا که زمان سلطنت و ایام دولت حضرت اسلام‌پناه طغان تیمورخان ... است» (همو، 18)، هرگاه در صداقت وی تردید نکنیم، مؤید درستی سخن فیلت است. این اثر در 1908 م در کلکته به چاپ رسیده است.
9. التذکرة فی علم البزدرة، از محمدبن علی زاهد شوشتری (سدۀ 8 ق / 14 م)، که به شیخ حسن جلایر ایکانی تقدیم شده است. در مقدمه گفته می‌شود که این اثر ترجمۀ کتاب «پرورش باز» کندی است (ملک، 5 / 65؛ دانش‌پژوه، 21).
10. بازنامۀ جمشید، ترجمۀ علی حیدر تبریزی قوشجی‌باشی. این بازنامه منظوم است. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ حمیدیه نگهداری می‌شود (بیلگه، 169).
11. بازنامه، از غیاث‌الدین علی بن حسین بن علی میران حسینی اصفهانی. از این اثر که در 859 ق / 1455 م تألیف شده است، نسخه‌ای در کتابخانۀ بادلیان نگهداری می‌شود (اته، I / 1073-1074؛ نیز ﻧﻜ : استوری، II(3) / 404).
12. بازنامه (سدۀ 9 ق / 15 م). مؤلف این اثر نام خود را ذکر نکرده است، اما از استادش «مولانا علی قوشجی» (د 879 ق / 1474 م) یاد می‌کند. نسخه‌هایی از آن برجا مانده است (ﻧﻜ : منزوی، همان، 1 / 400). 
13. بازنامه، از ناشناس. این اثر در 970 ق / 1563 م تألیف شده، و شامل 72 باب است. نسخه‌هایی از آن برجا مانده است (همان، 1 / 399).
14. شکارنامه، از حسین بن روح‌اللٰه حسینی طبسی، ملقب به صدرجهان (سدۀ 10 ق / 16 م). از این اثر نسخه‌هایی برجا مانده است (شورا، 2 / 375؛ آصفیه، 2 / 254-255؛ آقابزرگ، 15 / 105).
15. بازنامه، از محب علی بن نظام‌الدین علی مرغلانی (سدۀ 10 ق / 16 م). از این اثر نسخه‌هایی در موزۀ بریتانیا، کتابخانۀ ملی ملک و جاهای دیگر بر جا مانده است (ریو، II / 485؛ ملک، همانجا؛ نیز ﻧﻜ : استوری، II(3) / 404-405).
16. دستور الصید، از محمدرضا علی خان بن خواجه یوسف. مؤلف این اثر را در 1083 ق / 1672 م در 7 باب نگاشته، و سپس به‌تدریج در آن تجدید نظر کرده، و سرانجام در 1099 ق / 1688 م تحریر دیگری از آن در 99 باب فراهم ساخته است. از این کتاب نسخه‌هایی در هندوستان و پاکستان برجا مانده است (بشیرحسین، 2 / 390؛ منزوی، همان، 1 / 435؛ استوری، II(3) / 406-407).
17. رساله در شکار، از مجدالدین بن محمد شفیع هاشمی عباسی (سدۀ 11 ق / 17 م). بخش عمدۀ این رساله دربارۀ پرندگان شکاری است (مرکزی، 11 / 2137- 2138).
18. بازنامۀ ناصری، از تیمور میرزا حسام‌الدوله (سدۀ 13 ق / 19 م). این اثر در تهران (1285 ق) و بمبئی (1305 ق) به چاپ رسیده است؛ و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است (استوری، II(3) / 408-409).
19. انیس الامرا، در فن بازداری، از محمد حسین بن جواد حسینی (سدۀ 13 ق / 19 م). این اثر در بمبئی به چاپ رسیده است.
2. شاهباز نامه، از جمال‌الدین میرزا نوادۀ فتحعلی‌شاه قاجار (سدۀ 13 ق) (مرکزی، 9 / 1108).
شماری بازنامه به زبان ترکی نیز برجا مانده‌اند که برخی از آنها از بازنامه‌های عربی و فارسی ترجمه شده‌اند (بیلگه، 179-182؛ ششن، 401).

مآخذ

 آصفیه، فهرست مشروح بعض کتب نفیسۀ قلمیۀ مخزونۀ کتبخانۀ آصفیه، به کوشش تصدق حسین موسوی لکنوی، حیدرآباد دکن، 1357 ق؛ آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1968-1973 م؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، «بازنامه‌ها و بازیاری»، در زمینۀ ایران‌شناسی، به کوشش چنگیز پهلوان، تهران، 1368 ش؛ دبا؛ ششن، رمضان، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی، به کوشش اکمل‌الدین احسان اوغلی، استانبول، 1414 ق / 1984 م؛ شورا، خطی؛ عباسی، خدایار، قوانین الصیاد، به کوشش فیلت، کلکته، 1908 م؛ مرکزی، خطی؛ ملک، خطی؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، 1357-1361 ش؛ نسوی، علی، بازنامه، به کوشش علی غروی، تهران، 1354 ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان، اسلام‌آباد، 1983 م؛ نیز:

 Ahlwardt ; Bilge, R., «İstanbul kütüphanelerinde bulunan Bâznâmeler», Türkiyat mecmuasi, Istanbul, 1945, vols. VII-VIII(2); Ethé, H., Catalogue of the Persian, Turkish, Hindûstânî, and Pushtū Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford, 1889; GAS; Ivanow, W., Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Curzon Collection, Calcutta, 1926; Phillott, D. C., introd. The Qawānin- uṣ- Ṣayyād (vide: PB, Abbāsī); Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881; Ritter, H., «Al-Baizara …» , Oriens, Leiden, 1956, vol. IX; Storey, C. A., Persian Literature, Leiden, 1977; TS.

محمدعلی مولوی (تل‍ : دبا)