افسانه های آذربایجان

اَفْسانه‌هایِ آذَرْبایْجان، مجموعه‌ای دو جلدی از 39 افسانۀ ایرانی که به کوشش صمد بهرنگی (1318-1347ش) و بهروز دهقانی در آذربایجان شرقی گردآوری و در سالهای 1344 و 1347ش منتشر شد. 
این کتاب نخستین مجموعۀ افسانه‌ای است که توسط پژوهشگران ایرانی از یک منطقۀ قومی، که زبانی غیر از فارسی در آن رایج است، گردآوری و منتشرشده است. اهمیت کتاب نیز بیش از هر چیز به همین موضوع مربوط می‌شود. تحولات اجتماعی دهۀ 1340ش در ایران، بی‌تردید نقش مهمی در تصمیم گردآورندگان داشته است.
از اواخر دهۀ 1330ش گرایش شدیدی مبنی بر توجه به ادبیات روستایی و بومی در میان روشنفکران به وجود آمد. انتشار نشریات و جُنگهای ادبی در استانهای مختلف با نامهای محلی، مانند سهند، سبلان، بینالود و فلک الافلاک از نمونه‌های این توجه بود. توجه به موسیقی محلی نیز یکی دیگر از نمونه‌های این گرایش به‌شمار می‌رود (نک‍ : معصوم‌بیگی، 443-444). 
رشد داستان‌نویسی اقلیمی که در آن داستان‌نویس بیش از هر چیز به مؤلفه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ازجمله فرهنگ مردم منطقۀ خاصی توجه می‌کرد، اوج این گرایش به‌شمار می‌رود (نک‍ : عابدینی، 2 / 108-111؛ جعفری، 142). وجود نشریاتی مانند کتاب هفته، پیام نوین، خوشه و فردوسی نیز که صفحاتی را به فرهنگ مردم مناطق مختلف ایران اختصاص داده بودند، باعث تشویق بیشتر پژوهشگران محلی در این زمینه می‌شد. افسانه‌های آذربایجان را می‌توان محصول چنین فضای فرهنگی و اجتماعی دانست. افسانه‌های کتاب اگرچه به زبان اصلی، یعنی ترکی آذربایجانی نیست، اما از نثر برگرفته شده در ترجمۀ آنها، مشخص است که گردآورندگان به شیوۀ گردآوری و انتشار متنهای ادب شفاهی تا حدودی آشنایی داشته‌اند. به‌کارگیری عبارات قالبی ویژۀ افسانه‌ها در ابتدا و پایان آنها، مانند «یکی بود یکی نبود» (نک‍ : سرتاسر اثر)، جملات پایانی افسانه‌ها «همان طور که آنها به مرادشان رسیدند، شما هم به مرادتان برسید» (ص185) و کاربرد برخی کلید‌واژه‌ها و شعرها به زبان اصلی در متن یا حاشیۀ صفحات مؤید این موضوع است (نک‍ : ص 60، 128، 135-137، 140؛ جعفری، 143). 
نثر کتاب شباهت فراوانی به نثر داستانهایی دارد که بهرنگی برای کودکان و نوجوانان می‌نوشت. یعنی نثری بسیار ساده که در برخی موارد به «گفت‌وگو» پهلو می‌زند، بی‌اینکه واژه‌ها شکسته شود و از قالب نوشتاری خود فاصله بگیرد. این نثر به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان قابل فهم است (احیایی، 49-50). از این رو، به نظر می‌رسد گردآورندگان مخاطب اصلی کتاب را همین بخش از جامعه در نظر گرفته‌اند. نگاهی به بسامد انواع مختلف افسانه‌های کتاب تأییدی بر این موضوع است. از 39 افسانۀ کتاب، 17 مورد آن (44٪) از انواع افسانه‌های سحرآمیز است،یعنی همان نوعی که بیشتر مورد توجه کودکان است.
بهرنگی و دهقانی از مبارزان چپ‌گرا در زمان محمدرضا شاه پهلوی بودند که به مارکسیسم گرایش داشتند. برداشت آنها از فرهنگ مردم نیز برداشتی مارکسیستی بود. در تصور آنها فرهنگ مردم «احوال و افکار و آرزوهای طبقات محروم و پایین اجتماع» را منعکس می‌کند و اگر «گاهی از بالاترها و اشراف» در فرهنگ مردم سخن به میان می‌آید، به واسطۀ آن است که «طبقات محروم به ناچار ضمن امرار معاش و تحصیل روزی با آن برخورد می‌کنند» (بهرنگی، 11). ازجمله عواملی که آنها به گردآوری ادبیات شفاهی و ازجمله افسانه‌ها پرداختند، همین برداشت بوده که البته بیش از هر چیز متأثر از دیدگاههای طبقاتی رایج در اتحاد جماهیر شوروی آن روز بود و احتمالاً بهرنگی و دهقانی به سبب آشنایی با زبان ترکی و مطالعۀ کتابهای منتشرشده در جمهوری آذربایجان از آن تأثیر پذیرفته بودند. 
انتشار افسانه‌های آذربایجان و نیز استفادۀ بهرنگی از برخی بن‌مایه‌های این افسانه‌ها در داستانهای خود تأثیرات فراوانی بر فضای فرهنگی ایران به‌ویژه بر ادبیات کودکان و نوجوانان بر جای گذاشت. این تأثیرگذاری چندان بود که یکی از پژوهشگران از آن به عنوان «نقطۀ عطف» در تاریخ ادبیات کودکان و نوجوانان یاد می‌کند (همانجا؛ احیایی، 48-50). 
بسیاری از نویسندگان این حوزه به‌درستی دریافتند که ادبیات شفاهی و به‌ویژه افسانه‌ها بن‌مایه‌های بسیار مناسبی برای ادبیات خلاقۀ کودکان و نوجوانان دارد. تأثیر دیگر آن تقویت گرایشی بود که از مدتها پیش در زمینۀ گردآوری اجزاء فرهنگ مردم در ایران ایجاد شده بود. این کتاب بارها و توسط ناشران مختلف تجدید چاپ شده است. بر اساس منابع کتاب‌شناسی،که البته کامل نیستند، هیچ یک از مجموعه افسانه‌های منتشر شده در ایران به اندازۀ افسانه‌های آذربایجان تجدید چاپ نشده‌ است.

مآخذ

احیایی، محمود، «صمد بهرنگی نقطۀ عطفی در ادبیات انقلابی کودک»، یادمان صمد بهرنگی، به کوشش علی اشرف درویشیان، تهران، 1379 ش؛ افسانه‌های آذربایجان، به کوشش صمد بهرنگی و بهروز دهقانی، تهران، 1379 ش؛ بهرنگی، صمد، «مشخصات قهرمان در افسانه‌های آذربایجان»، افسانه‌های آذربایجان، تهران، 1379 ش؛ جعفری (قنواتی)، محمد، «در قلمرو ادبیات اقلیمی»، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، تهران، 1381-1382ش، س6، شم‍ 5 و 6؛ عابدینی، حسن، صد سال داستان‌نویسی در ایران، تهران، 1368 ش؛ معصوم بیگی، اکبر، «بهرنگی در دهۀ 40»، یادمان صمد بهرنگی، به کوشش علی اشرف درویشان، تهران، 1379 ش.

محمد جعفری (قنواتی)