استخاره

اِسْتِخاره، از کهن‌ترین شیوه‌های مصلحت‌اندیشی و رهنمودجویی از خداوند در میان مردم. بیشتر مردم ایران گاهی استخاره را برابر فال (ه‍ م) و به معنی آن به‌کار می‌برند. برخی نیز استخاره و فال را از روشهای کهن و سنتی پیشگویی می‌دانند (ماسه، I / 243).
در گذشته‌های دور، مردم به نیروهای مافوق انسانی باور داشتند و آنها را آگاه از آینده و راز و رمز‌های زندگی بشر و کائنات می‌پنداشتند. این نیروها را به دو دستۀ سود رسان و زیان‌کار تقسیم می‌کردند و چنین می‌انگاشتند که سرنوشتشان را این نیروها به دلخواه خود رقم می‌زنند. ازاین‌رو، برای دست ‌‌یابی به خیر و صلاح کارها و آگاهی از ناآمده‌ها به این نیروهای مرموز و ناشناخته توسل می‌جستند. پس از ظهور دینهای توحیدی و اعتقاد به پروردگار یکتا، توسل به خدا و صلاح اندیشی و مشورت با او و طلب بهترین راه از او، به هنگام درماندگی و دودلی در کارها در میان پیروان دینهای توحیدی رواج یافت.
استخاره با کتاب به‌خصوص کتابهای مقدس دینی از دیرباز میان یهودیان، مسیحیان و مسلمانان معمول بوده است. روش استخاره با کتاب مقدس چنین بود که استخاره‌کننده همراه با گفتن اذکاری چشمانش را می‌بست و کتاب مقدس را می‌گشود. از نخستین کلمات یا جملات و آیه‌هایی که در برابر چشمانش می‌آمد، به نیک یا بد بودن نیت خود پی می‌برد.
در قرون وسطى، یهودیان شیوه‌ای خاص در استخاره با کتاب مقدس به‌کار می‌بردند. این شیوه در دوران تلمودی و رواج شریعت شفاهی دین یهود میان مردم یهودی کاربرد داشت. بنابر این شیوه‌، خواهندگان از کودکی می‌پرسیدند که در آن روز در مکتب یا مدرسه چه آیه‌هایی از کتاب مقدس را خوانده است. کودک آیه‌هایی را که آن روز آموخته بود، می‌خواند. نیت‌کنندگان با برداشت نشانه‌هایی از خیر و شر و خوش‌شگون یا بدشگون بودن معنی کلمات و مضامین آیه‌ها پاسخ نیت خود را می‌گرفتند (جودائیکا، VI / 119؛ نیز نک‍ : کوئن، 290). 
مسلمانان نیز از سده‌های آغازین اسلامی، به هنگام تردید در تصمیم گیری و اقدام به کاری یا به هنگام خرید و فروش چیزی و یا شوهر دادن دختر و رفتن به سفر و جز آن به استخاره با قرآن کریم و مشورت با خداوند روی می‌آوردند. یکی از نشانه‌های باور عمومی به استخاره با قرآن کریم در نخستین سده‌های اسلامی، استخارۀ برخی از شخصیتهای سیاسی صدر اسلام برای دریافت نتیجۀ نیک یا بد بودن قصد و نیتشان در کارهای سیاسی و نظامی بوده است. از این جمله می‌توان استخارۀ معتضد باللٰه، خلیفۀ عباسی (حک‍ 279- 289ق / 892-902 م) را به هنگامی که در زندان بود (تنوخی، 1 / 182-185)، یاد کرد. 
بسیاری از ایرانیان مسلمان نیز به‌ استخارۀ با قرآن اعتقادی سخت استوار دارند و در هر کاری که می‌خواهند انجام دهند، حتى در دانستن نیک یا بد سال نو، فراوانی و نعمت یا کاستی و خشک‌سالی و رویدادهای خوش یا ناگوارِ ناخوش در سال نو به‌ خداوند توسل می‌جویند و از قرآن راهنمایی می‌خواهند (نک‍ : اعتمادالسلطنه، 719).
خواهندگان استخاره معمولاً به روحانیان معتمد خود یا پیش‌نماز مسجد محل زندگی رجوع می‌کنند. مثلاً محمدعلی‌شاه قاجار، که در انجام‌دادن هر کاری دودل بود و تردید داشت، عموماً به استخاره توسل می‌جست. مجموعۀ خطی کوچکی از صورت 21 استخاره، که محمدعلی‌شاه از شیخ ابوطالب زنجانی مجتهد پرسیده و پاسخ گرفته بود، در دست است (نک‍ : وحیدنیا، 49- 109).

روشهای استخاره کردن

استخاره با  قرآن کریم

مردم روشهای گوناگونی در استخاره با قرآن کریم به‌کار می‌برند. یکی از روشها این است که پس از نیت کردن مصحف را می‌گشایند و سطر هفتم از صفحۀ سوی راست را می‌خوانند. بعد 7 ورق بازپس می‌روند و هفتمین سطر از سوی چپ‌ را می‌خوانند. آن‌گاه به اول باز می‌گردند و این بار 7 ورق پیش می‌روند و سطر هفتم از صفحۀ سوی راست را می‌خوانند و آنچه از مضامین و مفاهیم آیه‌ها درک کنند، آن را به حکم بیان خداوند: «هٰذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقّ» (جاثیه / 45 / 29)، حقیقت کار می‌شناسند و به آن عمل می‌کنند. هرگاه پس از گشودن قرآن کریم عبارت «بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحمٰنِ الرَّحیم» بیاید، در یُمن و سعادت آن استخاره هیچ شک نکنند (یواقیت ... ، 270).
دیگر اینکه گاهی خیر یا شر بودن نیت را از نخستین کلمه یا آیه از صفحۀ گشودۀ دست راست قرآن کریم و گاهی هم از بیش‌وکم بودن شمارۀ حرفهای دو کلمۀ خیر و شر آن صفحه تعیین می‌کنند (قزوینی، 1 / 55؛ نیز نک‍ : زرین‌کوب، 555). در برخی از چاپهای قرآن، در بالای هر یک از صفحات، کلمۀ خوب یا خیر و بد یا شر چاپ شده است که به خوب و بد بودن مضامین آیات آن صفحه اشاره دارد. استخاره‌کننده با گشودن قرآن و توجه به کلمۀ خیر یا شر بودن بالای صفحه، جواب خود را می‌گیرد. مردم به‌جز قرآن، با تسبیح و رقاع و نماز نیز استخاره می‌کنند.

استخاره با تسبیح

میان عامۀ مردم استخاره با تسبیح بیش از هر استخارۀ دیگر رواج دارد و جانشینی برای استخاره با قرآن شده است. وسیلۀ این استخاره، که آن را فال سُبحه (نک‍ : آنندراج، ذیل واژه) نیز نامیده‌اند، یک تسبیح 100 دانه است. شیوۀ استخاره با تسبیح چنین است: تسبیح را در دست چپ می‌گیرند و چشمها را می‌بندند و با دو انگشت دست راست نقطه‌ای از رشتۀ تسبیح را می‌گیرند و دانه‌های تسبیح را از آن نقطه تا «امام» یا «شیخک» یکی یکی، یا دوتا دوتا، یا 8 تا 8 ‌تا می‌گردانند (برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : دبا، 15 / 289-291).
به هنگام شمارش یا گرداندن مهره‌های تسبیح به شیوۀ یکی یکی، با جداکردن هر دانه کلمه‌های خوب، میانه، و بد یا جملات سبحان‌الله، الحمدللٰه، و یا لاالٰه‌الاالله را که به ترتیب دلالت بر «مختار در به‌جا آوردن»، «به‌جا آور»، و «به‌جا نیاور» می‌کند، به زبان می‌آورند. هر یک از این دو مجموعه کلمات و جملات که به دانۀ آخر تسبیح بیفتد، همان پاسخ استخاره‌کننده است (نک‍ : فیض‌الاسلام، 231؛ نیز نک‍ : سرنا، 95).
به شیوۀ دو دو جداکردن مهره‌ها، اگر در آخر یک مهره باز بماند، آن را نشانۀ خیر و پاسخ نیت را به‌جا آوردنی، و اگر دو مهره باز بماند آن را نشانۀ شر و پاسخ نیت را به‌جا ناآوردنی می‌دانند ( آنندراج؛ نیز نک‍ : قمی، 288).
به شیوۀ هشت هشت گرداندن مهره‌های تسبیح، در پایان شمارش اگر یک دانه باقی بماند، پاسخ نیک، و اگر دو تا بماند یک نیک و یک نهی در آن است. اگر 3 دانه بماند «مختار» است و 4 دانه دو نیک و دو نهی دارد، 5 یا 7 دانه تعب و رنج، و 8 دانه 4 نیک و 4 نهی دارد. 6 مهره بسیار خوب است (نک‍ : همو، 289).

استخاره با نماز

در این نوع از استخاره، استخاره‌کننده نیت می‌کند و دو رکعت نماز با سوره‌هایی خاص از قرآن کریم می‌خواند. پس از گزاردن نماز 100 یا 101 بار دعای «استخیر الله برحمته» را تکرار می‌کند. آن‌گاه آنچه خداوند از دلش گذراند، به آن عمل می‌کند. ضرب‌المثل «استخاره به دل است» (امینی، 1 / 87)، احتمالاً اشاره به این نوع استخاره در میان عامۀ مردم دارد.
از دیگر استخاره‌های معروف نیز که زمانی در میان عامۀ مردم شیعۀ ایران رواج داشت و مردم به درست درآمدن آن اعتقادی سخت استوار داشتند، استخارۀ امام جعفر صادق (ع) بود. مردم می‌گفتند استخارۀ امام جعفر صادق (ع) بد در نمی‌آید، از این‌رو، مَثَل «فال جعفر صادق بد ندارد!» زبانزد مردم بود (همو، 3 / 578).
استخارۀ امام جعفر صادق (ع) بر اسرار حروف بنیاد نهاده شده بود. اسباب استخاره یک صفحۀ جدول 64 خانه‌ای و یک چوب کوچک مکعب‌شکل بود. 3 حرف از 4 حرف کلمۀ «ابجد» را در هر یک از خانه‌های جدول، و هر حرف از آن را روی هر یک از 4 بَرِ چوب می‌نوشتند. چوب را 3 بار روی صفحۀ جدول می‌انداختند و هر بار حرف روی چوب و حرفهای دیگر ابجد را در خانه‌های جدول می‌یافتند و به شیوه‌ای خاص آنها را بررسی می‌کردند و پاسخ خوب یا بد فال را در جدول می‌یافتند (نک‍ : زرین‌کوب، 555).

شرایط استخاره

برای استخاره شرایط و آداب خاصی پذیرفته شده است. این شرایط و آداب در شبکه‌ای از اعمال مذهبی قرار می‌گیرد و ساز و کار و مفاهیم آنها انگاره‌ای ویژه برای استخاره در جامعه پدید می‌آورد. از شرایط مهم و واجب در استخاره رعایت برخی از شایستها و ناشایستها ست. از جملۀ شایستها دو اصل پاکی و پاکیزگی جسمانی و معنوی، و پاکی و درستی قصد و نیت است. استخاره‌کننده باید آلودگیها را از ظاهر و باطن خود بزداید. پیراستن آلودگیهای ظاهری از خود و شست و شوی تن و رو و غسل و وضو را صورت پاکیزگی جسمانی و از اعمال آشکار، و بیرون‌کردن شک و دودلی از سر و دل را صورت پاکیزگی روحانی یا معنوی و از اعمال نهان دانسته‌اند (نک‍ : فیض‌الاسلام، 229).
از ناشایستها در استخاره به دو شرط بسیار مهم اشاره شده است: یکی از شرطها استخاره‌نکردن دربارۀ چیزهای ناروا، و دیگری استخاره‌نکردن دربارۀ کارها و چیزهای واجب شرعی است (زرین‌کوب، 554-555). برخی به‌دست‌کردن انگشتری عقیق با نقش نام محمد (ص) و علی (ع) و خاموش بودن به هنگام استخاره را نیز از شرایط استخاره دانسته و گفته‌اند که استخاره کننده باید این دو شرط را هم رعایت کند (نک‍ : دایرةالمعارف ... ، 2 / 98- 99).

نقش و اهمیت استخاره

مسلمانان صدر اسلام به اهمیت و نقش استخاره در زندگی قائل بودند و طرز استخاره را همچون فراگیری قرآن کریم به فرزندانشان می‌آموختند. نقل شده که امام جعفر صادق (ع) گفته‌ است که پدرش استخاره را مانند سوره‌ای از قرآن به او آموخت (فیض‌الاسلام، 228). متشرعان استخاره را، به‌ویژه به هنگام عسر و حرج، مستحب می‌دانستند و به گفتۀ پیغمبر خدا (ص) استناد می‌کردند که گفته بود: توسل به استخاره در این گونه موارد نشانۀ سعادت، و غفلت از آن نشانۀ شقاوت است (زرین‌کوب، 554).
استخاره اهمیت روان‌شناختی نیرومندی در جامعه داشته است؛ به طوری که رشتۀ پیوند معنوی میان انسان و خالق را استوار می‌ساخت و او را از سرگردانی در ورطۀ بیم و امید می‌رهاند و اطمینان و اعتماد به بخشایش و رحمت الٰهی را در دل او زنده و پایدار می‌کرد. استخاره تشویش و نگرانی را از ذهن و خاطر انسان معتقد می‌زدود و آرامش خاطر و آسایش روان را در او پدید می‌آورد و افق تار و تیرۀ آینده را در برابر دیدگان او روشن و درخشان می‌نمود. استخاره طالب استخاره را در تصمیم‌گیریهایش، و در به‌جا آوردن یا به‌جا نیاوردن کارهایش بی‌پروا و گستاخ و دلیر می‌ساخت و نیروی کارآمد او را در گذران زندگی اجتماعی ـ اقتصادی تقویت می‌کرد.

مآخذ

 آنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1335 ش؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بولاق، 1297 ق؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، تهران، 1345 ش؛ امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، اصفهان، 1350 ش؛ تنوخی، محسن، الفرج بعد الشدة، به کوشش عبود شالجی، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ دایرةالمعارف تشیع، به کوشش احمد صدر حاج‌سیدجوادی و دیگران، تهران، 1368 ش؛ دبا؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، «فال و استخاره»، سخن، تهران، 1341 ش، س13، شم‍ 5؛ سرنا، کارلا، آدمها و آیینها در ایران، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، 1362 ش؛ فیض‌الاسلام، علینقی، حواشی و شرح صحیفۀ کاملۀ سجادیه، تهران، 1375 ق؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، تهران، 1328 ش؛ قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، 1381 ق؛ کوئن، ا.، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمۀ امیر فریدون گرکانی، تهران، 1350 ش؛ وحیدنیا، سیف‌الله، «استخاره‌های محمد علی‌شاه»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات اصفهان، اصفهان، 1345 ش، س2، شم‍ 2 و 3؛ یواقیت العلوم و دراری النجوم، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1364 ش؛ نیز: 

Encyclopaedia Judaica, 1971; Massé, H., Croyances et coutumes Persanes, Paris, 1938.
علی بلوکباشی (دانا)