اربعین

اَرْبَعین،  چهلمیـن روز پـس از مـرگِ شـخـصِ درگذشته، نیز چهلمین روز پس از سالروز شهادت امام حسین (ع) در هر سال قمری که مطابق با بیستم ماه صفر است.
در فرهنگ ایرانیان، یکی از مراسمی که به یاد فرد درگذشته برگزار می‌شود، مراسم چهلم است؛ در این روز، بازماندگان برسر مزار متوفا حاضر می‌شوند، برایش قرآن می‌خوانند و طلب آمرزش کرده، خرما، حلوا و میوه خیرات می‌کنند (نک‍ : شکورزاده، 223-224؛ ماسه، 1 / 169)؛ برخی نیز به اطعام دوستان و آشنایانی می‌پردازند که به مدت 40 روز با خانوادۀ صاحب‌عزا اظهار همدردی کرده‌اند. درواقع با برگزاری این مجلس، پایان یافتن مراسم عـزاداری به نزدیکان اعلام می‌شود (نک‍ : فرهنگ عاشورا، 463). شاید عزاداری برای امام حسین(ع) در روز اربعین در میان ایرانیان نیز به نوعی برخاسته از این سنت باشد؛ و درواقع با پایان عزاداری در روز اربعین، پرچم عزای حسینی برداشته، و مراسم عزاداری به محرم سال بعد موکول می‌شود. 
گرامیداشت اربعین و به‌طورکلی دو ماه محرم و صفر به حرمت شهادت امام حسین (ع)، یکی از سنتهای رایج در میان شیعیان، به‌ویژه ایرانیان است. سیاه‌پوش کردن مساجد، حسینیه‌ها و تکیه‌ها، نصب پرچمهای حسینی و کتیبۀ اشعار محتشم کاشانی بر در و دیوار محلهای عزاداری و خواندن زیارت عاشورا، از سنتهای رایج در مراسم اربعین امام حسین (ع) است (معتمدی، 1 / 146). در این روز، شیعیان عظیم‌ترین مراسم سوگواری را به یاد عاشورای حسینی برپا می‌کنند ( فرهنگ عاشورا، همانجا).
به گزارش برخی از منابع، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی پیامبر (ص)، نخستین کسی است که 40 روز پس از شهادت امام حسین (ع) خود را به کربلا رساند و در آنجا به سوگواری پرداخت (طوسی، مصباح ... ، 787؛ مجلسی، 65 / 130)؛ همچنین به گفته‌ای، 40 روز پس از شهادت امام حسین (ع) سر آن حضرت توسط امام سجاد (ع) به بدنش ملحق شده است (ابن طاووس، اللهوف ... ، 86؛ شبر، 1 / 41؛ قاضی، 165).
بزرگداشت اربعین در میان شیعیان از چنان اهمیت و اعتباری برخوردار است که در کتابهای مهم شیعیان مانند تهذیب الاحکام شیـخ طـوسی (نک‍ : 6 / 125) و اقبـال الاعمـال ابـن‌طاووس (نک‍ : ص 589) برای این روز، عبادات و آداب خاصی روایت شده است.
افزون‌بر عزاداری، از دیگر مراسم ویژۀ این روز، زیارت مرقد امام حسین (ع) در کربلا ست؛ چنان که در روایتی از امام حسن عسکری (ع)، زیارت امام حسین (ع) در اربعین، یکی از نشانه‌های پنج‌گانۀ مـؤمن واقعی شمـرده شده است (نک‍ : همانجا؛ طوسی، مصباح، 787- 788). ازاین‌رو، دسته‌های عزاداری در این ایام، از جای جای کشورهای اسلامی شیعه‌نشین، به‌ویژه ایران، به سوی کربلا گسیل می‌شوند تا در جوار بارگاه حسینی به گرامیداشت این روز عزاداری کنند. در کربلا مراسم اربعین با شکوه خاصی برگزار می‌شود. در این روز، شهر یکپارچه عزادار می‌شود و دسته‌های عزاداری در حالی که ناله، ضجّه، نوحه و ندبه بر سید مظلومان سر می‌دهند، از حرم امام حسین (ع) به سمت حرم حضرت عباس (ع) حرکت‌ می‌کنند (نک‍ : شبر، 1 / 41-42؛ فرهنگ عاشورا، 463).
افزون‌بر کربلا، مردم در سایر شهرهای شیعه‌نشین نیز به عزاداری می‌پردازند. برپایی مجالس روضه‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی ازجمله مراسم خاص این روز است و پس از پایان یافتن مراسم، عزاداران را اطعام می‌کنند. در گذشته در برخی نقاط ایران در این روز، تعزیه نیز برگزار می‌شد (برای تعزیه، نک‍ : شهیدی، 40؛ برآبادی، 30). روضه‌خوانها متن روضه را براساس کتاب روضة الشهدای ملاحسین کاشفی (د 910ق / 1504م) می‌خوانند؛ در سینه‌زنی و زنجیرزنی هم اشعاری که صاحبان ذوق و شیفتگان به اهل بیت (ع) سروده‌اند، خوانده می‌شود، مانند ترکیب‌بند محتشم کاشانی، یا ابیاتی که شاعران آن برای مردم شناخته‌شده نیستند، مانند این ابیات: «اربعین شهدای کربلا ست / زین الم کون و مکان اندر عزا ست / / شد شهید راه دین سلطان حسین / زادۀ زهرا امام راستین» ( فرهنگ مردم ... ، 136) یا: «ای پدر جان دخترت از شام ویران آمده، قلب سوزان آمده / زین سفر بابا سکینه با اسیران آمده، خیز مهمان آمده ... » (رضایی، 76).
در شهرهای مذهبی ایران مانند قم و مشهد، در منزل و حسینیۀ علما و مراجع تقلید نیز مراسم روضه‌خوانی برپا می‌شود. در قم هیئت کربلاییها، از اول محرم تا پایان ماه صفر، هر شب مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌کنند؛ در روز اربعین این هیئت به همراه هیئتهای نجفیهای تهران، اصفهان، خراسان، کاشان، ساوه و شیراز که به قم می‌آیند، برای عزاداری به سمت حرم حضرت معصومه (ع) حرکت می‌کنند (معتمدی، 2 / 92-94؛ نیز نک‍ : فقیهی، 244).
هیئت کربلاییهای مقیم مشهد، از شب اربعین تا آخر ماه صفر به مجالس روضه‌خوانی می‌روند و پس از خاتمۀ منبر، به سینه‌زنی می‌پردازند و در پایان اطعام می‌کنند. این هیئت در روز اربعین، و دهۀ پایانی ماه صفر برای عزاداری سنتی به صحن و مرقد امام رضا (ع) می‌روند (معتمدی، 2 / 184). تمامی خرج مراسم عزاداری، از طرف مردم پرداخت می‌شود و هر مجلس بانی یا بانیانی دارد. 
در تهران در روز اربعین، مردم غذاهایی از قبیل شله‌زرد، حلیم، زرشک‌پلو، قورمه‌سبزی و خورشت قیمه پخش می‌کنند. در تهران قدیم در روز اربعین، دسته‌های ثابت و سیار تعزیه در تکیه‌ها، حسینیه‌ها و کوچه و بازار به اجرای نمایش بارگاه یزید، و ورود اسرای کربلا به شام می‌پرداختند؛ این مراسم تا روز 28 صفر که روز شهادت امام حسن (ع) است، ادامه داشت (شهری، 2 / 434-435).
در بوشهر در روز اربعین شله‌مرادی (حلوای نذری) پخش می‌کنند (عرفان، 20). در سیرجان در روز اربعین مجالس متعدد روضه‌خوانی همراه با پخش نذری برپا می‌شود. یکی از مراسم خاص این روز، اجرای تعزیۀ ورود جابر به کربلا، و زیارت قبر امام حسین (ع) است که از قدیم‌الایام در این شهر برگزار می‌شود. در پایان مجلس، با چای و هلیم از تماشاگران تعزیه، پذیرایی می‌شود. غذاهای نذری از قبیل آش امام بیمار، شله‌زرد و شیربرنج مخصوص این روز است (مؤید، 283).
درگیلان مردم در روز اربعین، در مساجد افزون‌بر روضه‌خوانی، به سینه‌زنی می‌پردازند، غذای نذری می‌پزند و شربت، خرما، حلوا و خوردنیهای دیگر خیرات می‌کنند ( کتاب ... ، 3 / 451). در شرق گیلان در روز اربعین، مراسم علم واچینی (ه‍ م) برگزار می‌شود (شهاب، 185-186).
در شاهرود در منبرخانه‌ها (محل عزاداری زنانه)، زنان از شب چهاردهم محرم تا شب اربعین، تعزیه اجرا می‌کنند و در شب اربعین غذاهای نذری مانند آش شله‌قلمکار و هلیم می‌پزند که مواد اولیۀ آنها از نذریهای مردم تأمین می‌شود و پس از پایان عزاداری و روضه‌خوانی، در صبح اربعین بین مردم پخش می‌شود (فاتح، 172).
در ایلام زنان در روز اربعین مراسم «چایینه» برگزار می‌کنند. در این مراسم، زنی نوحه‌خوان که به آن ملایه می‌گویند، به نوحه‌خوانی می‌پردازد، و زنان چایینه‌خوان با حالتی پریشان، سینه‌زنی می‌کنند؛ سپس با چرخشی تند به صورت حلقه‌وار، در حالی که دست روی شانه‌های همدیگر گذاشته‌اند، با بالا و پایین آوردن سر و سینه اشک ماتم می‌ریزند. معمولاً از عزاداران با شربت و هریسه پذیرایی می‌کنند (آمانگلدی، 197- 198).
در جزیرۀ کیش در مجالس عزای اربعین، منبریها خطبه‌های حضرت زینب و امام زین‌العابدین (ع) را که در کوفه و شام ایراد کرده بودند، برای مردم می‌خوانند؛ همچنین از مقتل‌نامه‌ها، سرگذشت بازماندگان عاشورا از کربلا تا مدینه بازگو می‌شود و در خاتمه، مصیبت‌خوانی انجام می‌گیرد و عزاداران به «لطم» (پنجه بر سر و روی زدن) می‌پردازند (مختارپور، ‌148).
افزون‌بر مراسم عزاداری، اغلب مردم ایران در ماههای محرم و صفر مقید به رعایت آدابی هستند؛ از جمله اینکه از زمانهای قدیم در این دو ماه مردم رخت عزا بر تن می‌کنند و هیچ‌گونه مجالس شادی و سرور برگزار نمی‌کنند. شهری دربارۀ مردم تهران می‌نویسد: «ایام عزای حسین (ع) ایامی بود که غرورها خاموش و نخوتها فراموش و بزرگیها کنار افتاده ... در این ایام هر کار و عمل زشت از میان غالب مردم رخت بربسته، هر یک به طریقی کوشای اصلاح اعمال ناپسند خود گردیده ... درصدد توبه و انابه و استغفار برآمده ... شوخی و خنده و تفریح و مزاح و خوش‌گذرانی و عیش و نوش در این ایام متروک گشته ... رخت نو پوشیدن و سر تراشیدن و اصلاح کردن و حنا و خضاب بستن ممنوع بود» (2 / 368- 369). ماسه می‌نویسد: مردم از روز عاشورا تا اربعین سر خود را نمی‌تراشند و در این روز به احسان و صدقه می‌پردازند (1 / 231-232). 
در آذربایجان، مردم تا اربعین لباس سیاه بر تن دارند (مقیمی، 299). در جنوب ایران زنان در این دو ماه سیاه‌پوش هستند، زیور نمی‌بندند، آرایش نمی‌کنند و حنا بر دست و موی خود نمی‌مالند (مختارپور، 136).
مردم شرق گیلان برای این ایام باورهایی داشتند، ازجمله اینکه اگر زنی صاحب فرزند نمی‌شد، باقی‌ماندۀ غذای سفرۀ اربعین را که توسط اهالی محل در مسجد پخش می‌شد، به خانه می‌آوردند و آن را در سفرۀ دیگری می‌ریختند، سپس زنی از سادات، سفره را بر سر زن نازا می‌ریخت؛ یا اینکه زن سیده وضو می‌گرفت، نیت می‌کرد، سفره را برمی‌داشت و به همراه زن نازا و برخی از زنان محل زیر یک درخت پرثمر می‌رفتند، درخت را شاهد می‌گرفتند، به آن قسم می‌دادند و بعد سفره را رو به قبله بر سر زن نازا که زیر درخت نشسته بود، می‌ریختند (شهاب، 186-187).

مآخذ

آمانگلدی، ضمیر، «چایینه، رسم سنتی محرم در ایلام»، مجموعه مقالات نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم ایران، تهران، 1379ش؛ ابن‌طاووس، علی، اقبال الاعمال، تهران، 1390ق / 1349ش؛ همو، اللهوف، نجف، 1369ق / 1950م؛ برآبادی، محمود، «مراسم اربعین در بروغن»، فـردوسی، تهران، 1348ش، شم‍ 908؛ رضایی، عبدالحسین، زمزمۀ کربلا، مشهد، 1353ش؛ شبر، جواد، ادب الطف او شعراء الحسین (ع)، بیروت، 1388ق / 1969م؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363ش؛ شهاب کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، 1386ش؛ شهری، جعفـر، طهران قدیم، تهران، 1371ش؛ شهیدی، عنایت‌الله پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، تهران، 1380ش؛ طوسی، محمد، تهذیب‌الاحکام، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1376ش / 1418ق؛ همو، مصباح المتهجد، بیروت، 1411ق / 1991م؛ عرفان، حیدر، تعزیه در استان بوشهر، شیراز، 1379ش؛ فاتح، صدیقه، «منبرخانه‌ها، مکانهای سوگواری زنانه در شاهرود»، همایش بین‌المللی محرم و فرهنگ مردم، تهران، 1383ش؛ فرهنگ عاشورا، به کوشش محمدصادق موسوی گرمارودی و دیگران، تهران، 1384ش؛ فرهنگ مردم لرستان، به کوشش ابوالقاسم انجوی شیرازی و سعید شادابی، تهران، 1377ش؛ فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ جامع قم، قم، حکمت؛ قاضی طباطبایی، محمدعلی، تحقیق دربارۀ اول اربعین حضرت سیدالشهداء (ع)، تهران، 1383ش؛ کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، 1374ش؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن ضمیر، تبریز، 1355ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق / 1983م؛ مختارپور، رجبعلی، «محرم در کیش»، همایش بین‌المللی محرم و فرهنگ مردم، تهران، 1383ش؛ معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان، قم، 1379ش؛ مقیمی اسکویی، حمیدرضا و اسفندیار موسى‌زاده، اسکو از ساحل دریاچۀ ارومیه تا قلۀ سهند، اسکو، 1385ش؛ مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381ش.

مینا احمدیان