ادارۀ فرهنگ عامه

اِدارِۀ فَرْهَنْگِ عامّه (1329-1352ش / 1950-1973م)، واحدی پژوهشی درون تشکیلات ادارۀ هنر‌‌های زیبا، سپس وزارت فرهنگ و هنر، با هدف تحقیق در فرهنگ عامۀ ایران. 
در 1328ش با تأسیس ادارۀ هنر‌‌های زیبا در وزارت فرهنگ، گردآوری و مطالعۀ فرهنگ عامه به‌عنوان وظایف آن اداره مورد توجه قرارگرفت ( تاریخچه ... ، 1 / 9، 11؛ دالوند، «تاریخ ... »، (7)، 173) و اندکی بعد در بهمن 1329 ادارۀ یادشده به «ادارۀ کل هنر‌‌های زیبا» ارتقا یافت که یکی از اداره‌‌‌های آن «ادارۀ موزه‌ها و فرهنگ عامه» بود ( تاریخچه، 1 / 18- 19، 22). در 1330ش مصوبات فعالیت «دایرۀ فرهنگ عامه» در ادارۀ موزه‌ها و فرهنگ عامۀ هنر‌‌های زیبا اجرایی شد. 
علیقلی اعتمادمقدم متصدی آن دایره بود و به کمک محمد مقدم، بهرام فره‌وشی، مبشری و دیگران پژوهش در فرهنگ عامه را به‌شیوۀ اعزام هیئت پژوهشی به مناطق مورد مطالعه آغازکردند و در فاصلۀ سالهای 1330-1333ش هیئتهایی را به مناطق شمالی کشور اعزام داشتند. این شیوه برخلاف شیوۀ مرسوم در تشکیلات بنگاه و موزۀ مردم‌شناسی بود که از دانش‌آموزان و افراد مطلع محلی کمک می‌گرفت (دالوند، همان، 174-176). 
از 1333 تا 1335ش فعالیت دایرۀ فرهنگ عامه و به طورکلی ادارۀ موزه‌ها و فرهنگ عامه دستخوش فراز و فرود‌‌های اداری شد، اما از 1335ش به بعد تجدید ساختار پیدا کرد و رو به رونق نهاد (همان، 176- 178). محل اداره کاخ ابیض در مجموعۀ کاخ‌موزه‌‌‌های گلستان بود و از 3 دایره تشکیل می‌شد که یکی از آنها «دایرۀ فرهنگ عامه و نشریات» بود. عیسى بهنام در سالهای 1335-1337ش ریاست اداره را بر عهده داشت و یحیى ذکاء و جلیل ضیاپور با او همکاری می‌کردند. عمده‌ترین فعالیت آنها صرف امور موزه‌ای، برپایی نمایشگاه و مطالعات گویش‌شناسی شد؛ اما با انتصاب بهاءالدین بامشاد به ریاست ادارۀ موزه‌ها و فرهنگ عامه در 1337ش، دایرۀ فرهنگ عامه هم تحول پیدا کرد (همان، 180). این تحول زمانی صورت جدی گرفت که بامشاد در زمستان 1337ش صادق کیا را به ریاست دایرۀ فرهنگ عامه برگزید (همان، 180، 182). کیا در فاصلۀ سالهای 1338-1340ش توانست دایرۀ فرهنگ عامه را سامانی نو بخشد و تا سطح «اداره» ارتقا دهد. جذب و آموزش پژوهشگران مستعد برای فعالیتهای پژوهشی میدانی، آغاز به بررسی متون کهن فارسی و روی‌آوری به مردم‌شناسی تاریخی، اعزام پژوهشگر به مناطق مختلف ایران برای انجام تحقیقات میدانی، و تثبیت گرایش به مطالعات گویش‌شناسی و زبانی در حوزۀ فرهنگ عامه، مهم‌ترین فعالیت او در این مقطع بود (همان، 181-183). 
در نتیجۀ رشدی که ادارۀ کل هنر‌‌های زیبا در دهۀ 1330ش داشت، در 1340ش از وزارت فرهنگ، منفک و به تشکیلات نخست‌وزیری پیوست و 3 سال بعد در 1343ش به وزارت فرهنگ و هنر تبدیل شد (تاریخچه، 1 / 20-27). در پرتو این تحولات، دایرۀ فرهنگ مردم نخست به «اداره» ارتقا یافت و سپس در سازمان‌دهی 1343ش از ادارۀ کل موزه‌ها جدا شد و به همراه ادارۀ باستان‌شناسی، «ادارۀ کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه» تشکیل شد (همان، 1 / 26؛ دالوند، همان، (8)، 211). در دگرگونیهای پیش‌آمده کیا با حفظ سمت ریاست ادارۀ فرهنگ عامه در سمتهایی چون مدیرکلی و مشاور عالی هنر‌‌های زیبای کشور نیز فعالیت می‌کرد (همان، 205). از این‌رو، ادارۀ فرهنگ عامه موقعیت بهتری پیدا کرد و برنامه‌هایش با جدیت پیگیری شد. انجام پژوهشهای میدانی، بررسی متون کهن و چاپ و نشر دستاورد‌‌های پژوهشی، 3 محور اصلی برنامه‌ها و فعالیتهای ادارۀ فرهنگ عامه بودند. 
کیا توانست گروه پژوهشی جوانی را سازمان‌دهی، و از 1339ش به‌طور جدی و با برنامه‌ریزی قبلی کار مطالعۀ مناطق مختلف کشور را آغاز کند. او بر آن بود تا طی یک برنامۀ 10 ساله این مهم را به انجام رساند؛ اگرچه به‌سبب تحولات بعدی نتوانست طرح یادشده را عملی سازد، ولی در فاصلۀ سالهای 1339-1344ش گروههای پژوهشی ادارۀ فرهنگ عامه فعالیت چشمگیری داشتند (همان، 201، 208-213). پژوهشهای میدانی در دورۀ کیا از دو ویژگی عمده برخوردار بودند: توجه به تقسیم کار بر مبنای تخصص اعضای گروههای پژوهشی، و برنامه‌ریزی قبلی در امر مطالعات میدانی (همان، 210). 
از آنجا که تخصص اصلی کیا زبان‌شناسی بود و گرایش ویژه‌ای به گردآوری گویشها و تحقیق در متون کهن داشت، واحد بررسی متون کهن را به منظور استخراج مطالب فرهنگی و زبانی آنها، در ادارۀ فرهنگ عامه ایجاد کرد. حاصل آن آثاری شد که علیقلی اعتمادمقدم در دهۀ 1340ش زیر نظر وی به چاپ رساند و نیز برگه‌هایی که در مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی نگهداری می‌شوند (همان، 210-211). 
کار نشر دستاورد‌‌های پژوهشگران ادارۀ فرهنگ عامه با چاپ کتاب راهنمای گردآوری گویشها نوشتۀ کیا در 1340ش، به‌عنوان نخستین نشریه از سلسله انتشارات ادارۀ فرهنگ عامه، آغاز گردید. سال بعد مجموعۀ مقالات پژوهشگران ادارۀ فرهنگ عامه چاپ شد که بیشتر بر بررسی متون کهن استوار بود تا پژوهشهای میدانی (همان، 202، 206-207). همچنین با پیدایش مجلۀ هنر و مردم در تشکیلات هنر‌‌های زیبا، پژوهشگران ادارۀ فرهنگ عامه یافته‌‌‌های خود را زیر نظر کیا در آنجا منتشر کردند (همان، 208- 209). 
از 1343ش به بعد که ادارۀ کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه تشکیل شد و پورمند در رأس آن قرار گرفت، کیا بیشتر در رده‌‌‌های بالای وزارت فرهنگ و هنر و نیز فرهنگستان ادب به فعالیت پرداخت، و به‌تدریج از ادارۀ فرهنگ عامه فاصله گرفت و علی بلوکباشی معاون وقت اداره، در عمل آنجا را سرپرستی کرد (همان، 211-214). پس از کیا اگرچه برنامۀ 10 سالۀ مطالعۀ فرهنگ عامۀ ایران رو به فراموشی نهاد، ولی گرایش به مطالعۀ موردی و تک‌نگاریهای منطقه‌ای در میان پژوهشگران ادارۀ فرهنگ عامه پیدا شد. مطالعات هوشنگ پورکریم در مناطق شرق مازندران نمونه‌ای یادکردنی در این زمینه است (همان، 213-215). علی بلوکباشی نیز در کنار امور اداری و مدیریتی کوشید تا راهنمایی برای این پژوهشهای میدانی فراهم آورد (همان، 217). 
در 1346ش محمود خلیقی (ه‍ م) به ریاست ادارۀ فرهنگ عامه برگزیده شد. او همان برنامه‌‌‌های قبلی را دنبال کرد و در پرتو برنامه‌‌‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دهه‌‌‌های 1340 و 1350 ش، به‌ویژه برنامۀ چهارم عمرانی کشور، به گسترش ادارۀ فرهنگ‌عامه پرداخت؛ وی نخست در 1347ش 20 نفر پژوهشگر استخدام کرد، سپس در 1352ش ادارۀ فرهنگ عامه را به «مرکز ملی پژوهشهای مردم‌شناسی و فرهنگ عامه» ارتقا داد (خلیقی، 15؛ تاریخچه، 1 / 118). 

مآخذ

تاریخچۀ وزارت فرهنگ و هنر، دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی، تهران، 1357ش؛ خلیقی، محمود، «مقدمه»، مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ ایران، تهران، 1353ش، شم‍ 1؛ دالوند، حمیدرضا، «تاریخ پژوهشهای فرهنگ مردم و مردم‌شناسی ایران (7)»، فرهنگ مردم، تهران، 1387ش، شم‍ 26-27؛ همو، همان (8)، 1388ش، شم‍ 28-29.

حمیدرضا دالوند