آلمانی، سفرنامه

آلْمانْی، سَفَرنامه، اثری نفیس و مصور با عنوان از خراسان تا بختیاری، از پژوهشگر، سیاح و نویسندۀ پرکار فرانسوی، هانری رنه دالمانی (30 ژوئیۀ 1863-25 دسامبر 1950م / 13 صفر 1280-15 ربیع‌الاول 1370ق، منطقۀ مارن لاکوکت)، دربارۀ تاریخ و فرهنگ ایران. این اثر یکی از جامع‌ترین آثاری است که طی آن از دیدگاه یک سیاح اروپایی، جوانب مختلف فرهنگ و زندگی مردم ایران مورد توجه واقع شده است. هرچند وی رسماً کتابدار کتابخانۀ آرسنال و بایگان متون باستانی، و مهم‌تر از آن مدیر هیئت باستان‌شناسی فرانسه در ایران بود، اما شهرت وی در غرب به سبب پژوهشهای گستردۀ او دربارۀ تاریخ، پیشینۀ انواع بازی با کارت (بازی با ورق)، به‌ویژه تألیف کتاب «تاریخ مصور بازیهای باستانی با کارت» است که به زبان انگلیسی منتشر شده است. او بین سالهای 1891-1950م / 1308-1369ق، 16 اثر به زبان فرانسه منتشر کرد که در آنها عمدتاً به مسائل تاریخی و به‌ویژه بازیها پرداخته است (نک‍ : «آلمانی ... »، npn.؛ اوتوربیس، npn.).
از خصوصیات او می‌توان به علاقۀ بسیارش به انجام کارهای نفیس همراه با تصاویر رنگی و سیاه و سفید با ارزش، و دقت و موشکافی علمی اشاره کرد؛ یکی از مشهورترین آثار وی در این زمینه کتاب «عتیقه‌های فلزکاری تزیینی» است که مجموعه‌ای نفیس از آثار هنری فلزکاری، از زیورها و نمادهای مذهبی گرفته تا انواع کولون و نرده‌های حفاظ به‌شمار می‌رود. جالب توجه اینکه کتاب از خراسان تا بختیاری که شرح سفر 3 ماهۀ او به ایران است، بیشتر از 200‘1 عکس و طرح و تصویر دارد که 47 تصویر آن رنگی است. این کتاب در 1911م / 1329ق در پاریس به چاپ رسید که به گفتۀ نسخه‌شناسان از نظر ظرافت، چاپ مطلوب، نوع کاغذ و عکسهای رنگی، در زمان خود ازجمله نفیس‌ترین کتابها بوده است (قجقی، بش‍‌ ). این اثر در 1333ش توسط صنعتی‌زادۀ کرمانی از اروپا به ایران آورده شد و سفارش ترجمۀ آن از سوی کتاب‌فروشی ابن‌سینا به علی‌محمد فره‌وشی معروف به مترجم همایون داده شد. ترجمۀ دیگری نیز از این اثر توسط غلامرضا سمیعی در 1378ش صورت گرفته است. 
آلمانی دوبار به ایران سفر کرد؛ نخست در 1316ق / 1898م برای جمع‌آوری و خریداری اشیاء عتیقه از مناطق ترکستان، سمرقند، بخارا، خیوه و عشق‌آباد، و بار دیگر در 1325ق / 1907م زمانی که از سوی وزارت فرهنگ فرانسه مأمور تحقیق دربارۀ آثار باستانی ایران شد و پیش از سفر با حاج علیقلی‌خان سردار اسعد (رئیس ایل بختیاری) که در پاریس بود، قرار گذاشت تا به منطقۀ بختیاری نیز سفر کند (دانش‌پژوه، 2(1) / 1207- 1208؛ قجقی، بش‍‌ ). او در مقدمۀ کتابش می‌نویسد: «از سوی دیگر این بار عالی‌جناب سردار اسعد، رئیس قدرتمند ایل بختیاری، دعوتی بسیار مشفقانه از من به عمل آورده بود که از حوزۀ فرمانروایی‌اش دیدن کنم؛ سپس بدون هیچ تردیدی مسیر خود را این‌گونه ترسیم کردم: از طریق ترکستان روس به ایران وارد می‌شوم، بعد از توقفی کوتاه در مشهد، با دیداری از شهرهای نیشابور و سبزوار و شاهرود و ورامین خود را به تهران می‌رسانم. از تهران از طریق شاه‌راهی که از شهر مقدس قم و کاشان می‌گذرد، به اصفهان رهسپار می‌شوم و پس از سیاحت کاخهای پایتخت قدیمی صفویان، با طی چند روز راه، خود را به جونقان ــ ییلاق بختیاریها و منزلگاه میزبان بسیار مهربانم ــ می‌رسانم؛ در بازگشت نیز بعد از وصول به تهران از همین مسیر، از طریق قزوین ـ رشت ـ انزلی و با گذشتن از دریای خزر به بادکوبه می‌روم و از آنجا به اروپا باز می‌گردم» (I / v، نیز 1 / 7- 8). 
کتاب از خراسان تا بختیاری در 4 مجلد و 25 فصل تدوین شده، و یکی از جامع‌ترین آثاری به شمار می‌رود که از سوی سیاحان خارجی در زمینۀ تاریخ، باستان‌شناسی و به‌ویژه فرهنگ مردم ایران به نگارش درآمده است. آنچه در این مقاله بر آن بیشتر تأکید شده، بررسی و گزارش جنبه‌های فرهنگی این سفرنامه است. 
فصل اول با عنوان «وضع جغرافیایی و اجتماعی ایران» آغاز می‌شود. این فصل به بخشهایی چون جغرافیا، حکومت ایران و سلسلۀ حاکم تقسیم می‌شود که در آن جز مباحثی چون وضعیت آب و هوایی، ارتباطی و جمعیتی ایران، مطالب دیگری چون القاب پادشاهی، تشکیلات اداری، نحوۀ انتصاب کارمندان و حتى رفتارهایی چون اختلاس و پیشکشی دادن مطرح شده است (نک‍ : I / 1 ff.، نیز 1 / 16 بب‍‌ ). مثلاً در مورد پیشکش می‌نویسد: «نوع دیگری از هدیه پیشکش نامیده می‌شود و آن هدیه‌ای است که فرودستان به زبردستان می‌دهند؛ رشوه‌های جنسی را نیز که اغلب برای اعمال نفوذ در صدور یک حکم قضایی و یا نجات مجرمی از مجازات داده می‌شود و در حکومتهای پیشین خودمان نیز سابقه دارد، پیشکش می‌نامند» (I / 10). 
شرع (قانون دینی) و عرف (قانون مدنی)، انواع مجازاتها و زندانها از دیگر مطالب این قسمت است. در بخش مربوط به بست و بست‌نشینی آمده است: «اندیشۀ فرارکردن یک مجرم از دست عدالت، هاله‌ای از تقدس و قدرت در اطراف کسی که واجد این صلاحیت است، پدید می‌آورد که نتایجی کم‌وبیش غیر‌مترقب در پی دارد؛ بدین ترتیب است که در تهران توپ مروارید مشهور ... بست به حساب می‌آید، یعنی پناهگاهی است دست‌نیافتنی برای کسی که بتواند چمباتمه بین چرخهای آن بنشیند. اسبی که افتخار حمل شاه را دارد نیز به مجرم امان می‌دهد به شرطی که مجرم بتواند پیش از آنکه دست پلیس بر شانه‌اش قرار گیرد، دم اسب را بچسبد. طویلۀ شاهی و تسمه‌ای که برای بهم بستن اسبها به‌کار می‌رود نیز از همین مزیت برخوردار است ... تنها پناهگاههایی که مقصر در آنها از امنیت کافی برخوردار است، اماکن متبرکه از قبیل مقابر امامان، مکانهای زیارتی و چند مسجد و یا خانه‌های ملاهای بزرگ است ... » (I / 19). 
عکسها و تصاویر نیز اطلاعات ریز و جزئی از جوانب فرهنگی زندگی ایرانیان در آن دوره به دست می‌دهند؛ ازجمله تصاویری از چهره‌های زردشتیان (I / 4) که نوع پوشاک آنها را به وضوح نشان می‌دهد، دو سرباز ایرانی محافظ کنسولگری روسیه در مشهد همراه با اسلحه و لباس نظامی (I / 9)، روحانیون شیعه (ملاها) با عبا و عمامه و نعلین در کنار متکا و چپق و قلیان (I / 13)، فلک‌کردن با 4 شلاق و مراسم آن (I / 17) و تصویری از آغاز قرن نوزدهم که در آن زنان رقصنده و نوازنده با سازهایی چون کمانچه، تار، تنبک و سنتور ترسیم شده‌اند (I / 25). 
فصل دوم کتاب به موضوع کشاورزی اختصاص یافته است (نک‍ : I / 43 ff.، نیز 1 / 85 بب‍‌ ). پرورش کرم ابریشم، تنباکو، توتون، تریاک و محصولاتی چون غلات، نیشکر، پنبه، منّ یا گز علفی، گلهای صحرایی، میوه‌ها، تاکستانها و شراب‌سازی از دیگر موضوعات این فصل است. ابزار کشاوزی مثل گاوآهن، وسایل آبیاری و خرمن‌کوب و روشهایی چون لگدمال کردن خرمن ارزن برای جداسازی دانه از خوشه توسط گاوها نیز وصف شده‌اند. دکانهای تنباکوفروشی، ظروف کوکنار، اماکن و وسایل تریاک‌کشی و وصف رفتارهای مرتبط با آنها ازجمله مطالب خواندنی این بخش به شمار می‌رود که با تابلوهای زیبا تکمیل شده، به‌ویژه تابلویی از زلفعلی و گلنبات خانم، از تپه سیف که بسیار دیدنی است (نک‍ : I / 60). تصاویر دیگری از قبیل چای فروش دوره‌گرد (I / 68)، علی مَری، شاگرد بازار سبزی‌فروشها در حال فروش انگور، و دکان عطاری دربرگیرندۀ جزئیات قابل توجهی هستند (I / 70). 
صنعت، تجارت و اقتصاد و مشاغل متنوع به‌ویژه قالی‌بافی که به‌تفصیل به آن پرداخته شده است، از مطالب فصل سوم به‌شمار می‌آید (نک‍ : I / 103 ff.، نیز 1 / 133 بب‍‌ ). مثلاً در بحث مربوط به قالی خلعت، آمده است که رسم بر این بوده که نعش مرده را در نوعی قالیچه می‌پیچیدند؛ عموماً این قالیچه‌ها مزین به تصویر درخت مقدس بوده است، و نقش نوعی برگ درخت خرما با سر برگشته در آن دیده می‌شد (I / 97). در این فصل خانه‌های ایرانی در روستا و شهر و معماری آنها و به‌ویژه تقسیمات اندرونی و بیرونی از دیگر موضوعاتی است که نظر نویسنده را به خود جلب کرده است. 
عنوان فصل چهارم «تعلیمات عمومی، دفاع ملی، دین و فرهنگ، و سرگرمیهای ایرانیان» است. همان‌طور که از عنوان این فصل مشخص است، در این بخش موضوعاتی چون مدرسۀ طلاب علوم دینی، تعلیمات ابتدایی، دارالفنون، مدرسۀ نظام، پیشۀ نـظامی‌گـری و مسئلۀ دین در ایران، مطرح شده است (نک‍ : I / 117 ff.، نیز 1 / 212 بب‍‌ ). ظاهراً دراویش و رفتار و خلق و خویِشان برای آلمانی بسیار جالب توجه بوده، زیرا به‌طور مفصل به لباس، ابزار، رفتار، و پایگاه اجتماعی آنان پرداخته است. او به انواع درویشان کثیف و ژولیده و وقیح تا دراویش پاکیزه و آراسته اشاره می‌کند. تصاویر کتاب از دراویش، ابزار و وسایل آنها، تعویذها و لباسهای ایشان بسیار جالب توجه است. او می‌نویسد: «عرف و عادت به درویش اجازه می‌دهد که به هر مجمعی یا مجلسی وارد شود و بر هر جایی که خواست، بنشیند. او مهمانی ناخوانده، ولی همواره عزیز است. برای او فضیلت و تقوایی قائل نیستند، اما از او بیمناک‌اند، زیرا معتقدند این قابلیت را دارد که با نفوس یا الهامات قدسی دست به معجزه بزند و حوادث را پیشگویی کند» (I / 137). در ادامه او به فرقه‌های دراویش یعنی خاکساران، عجمان، مولویه و مرشدیه می‌پردازد و ازجمله به سلسله‌مراتب دراویش عجمان اشاره می‌کند که عبارت بوده از دو «صاحب علم» یکی در تهران و دیگری در مشهد و 5 «پیر دعا» در تهران، قزوین، اردبیل، مشهد و اصفهان (I / 139). 
شیعیان و آداب مذهبی ایشان نظیر نماز و روزه و فطریه و عزاداری ماه محرم توسط نویسنده نسبتاً کامل توضیح داده شده است. تعزیه مورد توجه آلمانی قرار گرفته و به‌تفصیل به شرح آن پرداخته است (I / 156). او به اعیاد اسلامی مثل عید قربان و نیز نمایشهایی که امروزه منسوخ شده‌اند، مانند عمرکشان اشاره می‌کند و به شرح جزئیات آن می‌پردازد. 
در بخش آخر این فصل در مبحث مربوط به تفریحات و سرگرمیهای ایرانیان، آلمانی از بازیهایی چون چوگان، اسب‌دوانی، شطرنج، دام، تخته نرد، بازی با ورق، بازیهای هوشی مثل یادمه، و رقص و موسیقی نام می‌برد. بازی با ورق یا گنجفه نزد مردم بسیار محبوب بوده و از مصادیق قمار به‌شمار نمی‌رفته است. وی در توصیف این بازی می‌نویسد: «قدیمی‌ترین نوع ورقِ بازی ایرانیان از قطعات کوچک عاج به شکل مربع و مستطیل ساخته شده و بر آنها مینیاتورهایی زیبا با پرداختی زرین تصویر گردیده است. اکنون به جای ورقهای گرانبها، که هنوز هم نمونه‌هایی از آنها در دست است، ورقهایی از مقوای جلددار به کار برده می‌شود ... » (I / 163-164، نیز 1 / 293-296). 
فصل پنجم با عنوان «آداب و رسوم و عادات ایرانیان» از مهم‌ترین فصول کتاب آلمانی است که در آن دربارۀ جنبه‌های گوناگون فرهنگ ایرانیان صحبت کرده است (نک‍ : I / 177 ff.، نیز 1 / 315 بب‍‌ ). برخی عنوانهای این بخش عبارت‌اند از: زندگی در روستا، آشپزی، چلوکباب، غذاهای روستاییان، پلو و چلو، گوشت شکار و ماهی، خورشها، شربتها، شیرینیها، شام ایرانیان، روابط ایرانیان و مسیحیان، خلقیات خوب و یا ناپسند، مهمان‌نوازی، آداب معاشرت، قلیان‌کشی، خرافات، طلسمات، زناشویی و مراسم سوگواری. وی شرح تقریباً مفصلی برای هریک از رفتارها و آداب ایرانی آورده، و جزئیات زندگی مردم از چشم او دور نمانده است (I / 185). 
آلمانی طی سفر نسبتاً کوتاه خود در ایران توانسته است در میان گروههای مختلف اجتماعی، از روستاییان گرفته تا درباریان، به خوبی پذیرفته شود و همچون یک مردم‌نگار به ثبت ویژگیهای مادی و معنوی ایشان بپردازد. او معتقد است که ایرانیان نسبت به سنتها و آداب خویش بسیار وفادارند و برای همین است که با توجه به تهاجمات بی‌شماری که به این کشور شده است، این مردم نه‌تنها آداب و رسوم خود را کنار نگذارده‌اند، بلکه مهاجمان را نیز به پیروی از رسوم خود واداشته‌اند. او ایرانیها را بسیار هوشمند با قوۀ درک بالا معرفی می‌کند؛ البته به شرط آنکه افیون، عقلشان را زایل نکرده باشد. همچنین وی انتقادهایی به خلق و خوی ایرانیان دارد که گاه از حقیقت دور نیست. به اعتقاد او اغلب ایرانیها از لحاظ اندیشه‌های مجرد و فلسفی بسیار قوی و کنجکاوند، اما بیشتر آنها طبیعتاً خیال‌باف‌اند و اغلب به قدری در اندیشه‌های دور و دراز خود غرق هستند که مجال پرداختن به کارهای دیگر را به دست نمی‌آورند. گذشته از خیال‌بافی، هر ایرانی به قدری خودخواه و متکبر است که خود را دارای نبوغ فوق‌العاده‌ای دانسته، فکر می‌کند بزرگ‌ترین شخصیت روی زمین است. ایرانیان عارف و اهل ادب، حافظه‌ای بسیار قوی دارند و عدۀ زیادی از آنان ابیات مهم اشعار ملی کشورشان را از حفظ هستند (I / 187). 
مهمان‌نوازی و آداب معاشرت ایرانیها از دیگر خصلتهایی است که آلمانی را تحت تأثیر خود قرار داده، و به‌تفصیل به آنها پرداخته است. در بخش خرافات، او به باورهای عجیب مردم به‌ویژه در زمینۀ طبابتهای عامه اشاره می‌کند (I / 194) و در ادامه به چندین باور دیگر نیز می‌پردازد؛ مثلاً اگر کسی بخواهد در طی سال از گلودرد مصون باشد، باید نانی را که از ماه رمضان باقی مانده در آب خنک خیس کرده، بزغاله‌ای را بکشد و گوشت آن را با این نان بخورد؛ یا اگر طفلی در دورۀ دندان درآوردن دچار تشنج شود، چاره‌اش این است که ملایی بر قطعه کرباسی درست به اندازۀ قامتش آیاتی از قرآن بنویسد و آن را بر گردنش بیاویزند تا درمان شود؛ از آنجا که این دارو خرج بسیار دارد برای دختران از آن استفاده نمی‌شود (نک‍ : I / 194-195). 
طلسم و اعتقاد ایرانیها به آن از دیگر مباحث مورد توجه آلمانی است (I / 196). او به طلسمهایی مثل قطعاتی ازمهرۀ پشت جغدها، موی یوزپلنگ و پوست خشکیدۀ کفتار که به‌طور ویژه مورد توجه زنها ست، اشاره می‌کند. همچنین از اوراد و عبارات سحرآمیز که زنان برای برآورده شدن آرزوهایشان به آنها متوسل می‌شوند، یاد کرده است؛ برای این کار کلمات جادویی یا دعاها را که بر کاغذهایی نوشته شده‌اند، در ظرفی پر از آب گرم می‌اندازند تا مرکب آن نوشته‌ها در آب حل شود. از آن پس این آب خاصیت جادویی دارد؛ اما اثر این مایع وقتی قطعی و مسلم است که گرد تکلیس شدۀ (سوزاندن تا مرز آهکی شدن) پوزۀ خر را بدان بیفزایند (همانجا). 
در بخش دیگر این فصل به تفصیل به رسمها و سنتهای مربوط به عروسی نظیر خواستگاری، نامزدی، عقدکنان، شب زفاف و نیز انواع ازدواج پرداخته است (نک‍ : I / 200-216). بخش بعدی در مورد مراسم سوگواری است (I / 218). تصاویر این فصل به‌ویژه از لحاظ شناسایی جزئیات پوشاک ایرانیان بسیار قابل توجه است.