آب سنجی

پس از 3 دور مدار گردش یا 3 هفته، یك دور جابه‌جایی طاق‌آبها به پایان می‌رسد، و شكل قبلی و نخستین عیناً تكرار می‌شود. حقابه‌بران درون طاق‌آب بزرگ هركدام به دو دسته یا طاق‌آب كوچك تقسیم می‌گردند كه در هر نوبت این دو دسته درون طاق‌آب خود جابه‌جا می‌شوند.

زمینهای زراعی حقابه‌بران هر طاق در كنار یكدیگر قرار دارد كه به ترتیب بالا و پایین بودن زمینها، حقابۀ خود را دریافت می‌دارند، ولی به‌سبب اول و آخر قرارگرفتن زمینهای زراعی قطعاً كاس‌آب جوی (كاساب = بقیۀ آب روان در جوی پس از بستن آن از سرچشمه)، در سهم حقابۀ‌ آنها اثر می‌گذارد. از‌این‌رو، زمان حركت آب را در مجراها و جویها اندازه‌گیری می‌كنند و با نظارت سرطاق و طبق عرف محل، كاس‌آب را محاسبه می‌كنند.
آغاز زمان‌بندی مدار گردش آب از حدود اوایل فروردین‌ماه آغاز می‌شود و شورای سرطاقها با قرعه‌كشی نوبت آبیاری هر طاق را مشخص می‌كنند و براساس عرف محل و توافق به اجرا می‌گذارند (صفی‌نژاد، نظامها، 174-184). 
 سنجش شبانه‌روزی با تغییر واحد سنجش: در منطقۀ كویری بیابانك (ایراج) در جنوب غربی خور علاوه‌ بر سنجش آفتابی، اندازه‌گیری زمانی فنجانی نیز رواج دارد. مدار گردش آب 16 شبانه‌روز یك‌بار است، هر شبانه‌روز به 4 نیمروز تقسیم می‌گردد، هر نیمروز را در تمام مدت سال برابر 30 فنجان می‌گیرند و هر فنجان خود به اجزائی به نام «طاس» تقسیم می‌شود كه اندازۀ زمانی آن در فصول مختلف سال براساس جدول 5 تغییر می‌كند (همان، 206- 208). 
مدار گردش متغیر: مدارهای گردش آب از نظر طول زمان اغلب ثابت‌اند، ولی مدارهای گردش آب متغیری هم در نقاط مختلف ایران وجود دارد. در اطراف تهران به هنگام ماههای گرم كه محصولات به آب بیشتر نیاز دارند، طبق سنت محل، مدت مدار گردش به نصف تقلیل می‌یابد و بر این اساس می‌توان تخمین زد كه زیر كشت محصولات بهاره (صیفی) به نصف سطح زیر كشت محصولات پاییزی (شتوی) كاهش می‌یابد. 

در باغستان فردوس در طول سال مدار گردش آب به دو قسمت «زین» و «ولگار» تقسیم می‌شود. آبیاری زین از روز چهارم مهرماه آغاز می‌شود و تا اوایل تیر (9 ماه) به طول می‌انجامد. در این مدت مدار گردش آب براساس 8 شبانه‌روز یك‌بار است، ولی از اوایل تیر به‌بعد به مدت 96 روز به علت گرمای زیاد هوا كه محصولات به آب بیشتری نیاز دارند، مدار گردش آب به 16 شبانه‌روز یك‌بار تغییر می‌یابد. در این مدت منحصراً آب به آبیاری باغهای میوه اختصاص دارد. این تغییر مدار از 1345ش به علت توسعۀ باغهای مذكور و با توافق مالكان آب و زمین صورت گرفته است.
در برخی از روستاها با درنظر گرفتن وضع بارندگی و حجم آب، همه‌ساله تغییراتی در طول زمان مدار گردش آب و سطح زیر كشت ایجاد می‌شود. در فراشاه یزد این عمل را «رقم زدن» می‌نامیدند. رقم‌زنها مقنیان و افراد آگاهی بودند كه از یزد دعوت می‌شدند و پس از اندازه‌گیری حجم آب، ترتیبی برای مدار گردش آب توصیه می‌كردند و این ترتیب از سوی زارعان رعایت می‌شد (همان، 240). در نیریز فارس سرطاقها كه در تمام فصول ناظر بر مقدار آب بودند، پس از بررسی و مشاوره فاصلۀ زمانی مدار گردش آب را تغییر می‌دادند و این تغییر دوربندی دوبار در سال (اسفند ماه و تیرماه) صورت می‌گرفت (همان، 228-230). 
سنجشهای زمانی در روز: در بسیاری از مناطق ایران به‌سبب اندك بودن مقدار آبِ منبع آبدهی، شبها آب چشمه یا قنات را در گودالهای نفوذناپذیری به‌نام استخر ذخیره می‌كنند و روزها با ضوابطی آب‌ ذخیره‌شده را به مصرف آبیاری می‌رسانند كه این كار «آبیاری استخری» نامیده می‌شود. بهترین نمونۀ آبیاری استخری را می‌توان در سمنان مشاهده كرد. آب رودخانۀ «گل رودبار» با مدار‌گردش 15 شبانه‌روز مورد استفاده قرار می‌گیرد. 5 / 1 شبانه‌روز آن سهمیۀ ده «درجزین» در شمال سمنان است و 5 / 13 شبانه‌روز دیگر به شهر سمنان اختصاص دارد. آب رودخانه در شمال شهر وارد منطقۀ «پارا» (آب‌پخش‌كن) می‌شود. آب‌پخش‌كن دارای 6 مخزن مستطیلی‌شكل كم‌عمق است كه به دنبال هم ساخته شده‌اند و از سرریز هركدام آب وارد دیگری می‌شود و با این عمل سرعت و قدرت آب در مخزنها متعادل می‌گردد. برای جلوگیری از فشارهای خارجی مانند باد و حركت شنها، تپه‌های بلندی در دو طرف آب‌‌پخش‌کن به‌وجود می‌آورند و روی تپه‌ها درختهای فراوانی غرس و نیزارهایی ایجاد می‌كنند تا از فشار باد بر سطح آب جلوگیری شود و آب به‌هنگام تقسیم، جریانی طبیعی داشته باشد. در مخزن ششم، آب تقریباً با سرعت معمولی جریان می‌یابد. سرریز این مخزن را كه «بَرجن» می‌نامند، براساس حقابۀ محلی به 5 قسمت نابرابر تقسیم می‌شود و 5 نهر مستقل جدا از هم به سوی 5 محلۀ سمنان روان می‌گردد. یكی از نهرها خود به دو قسمت تقسیم می‌شود و نهایتاً آب رودخانه به 6 استخر می‌ریزد. شبها آب در این استخرها جمع می‌شود و روزها از صبح زود تا غروب آفتاب، دریچۀ هر استخر را می‌گشایند و با ضوابطی آب به سوی مزارع جریان می‌یابد. این تقسیم در طول مدار گردش، از فروردین‌ماه آغاز می‌شود و 8 ماه ادامه می‌یابد. سازمان آبیاری گسترده‌ای كلیۀ مسائل مربوط به این نظام را زیر نظر دارد (صفی‌نژاد، نظامها، 94-121). 

ب ـ سنجشهای زمانی طاق‌آب

در بسیاری از مناطق ایران هر شبانه‌روز را به دو «طاق» تقسیم می‌كنند كه به طاق‌روز و طاق‌شب معروف است. اگر حد مطلوب مدار گردش آب 12 شبانه‌روز یك‌بار حساب شود، هر دور مدار گردش آب دارای 24 طاق‌آب خواهد بود كه متشكل از 12 طاق‌روز و 12 طاق‌شب است. هر طاق برابر با 12 ساعت محاسبه می‌گردد. بنابر عرف محل، استفاده‌كنندگان طاق‌آبها به تعویض طاق‌آب خود می‌پردازند، بدین‌ترتیب كه اگر حقابه‌بری یك‌بار از طاق‌آب روز استفاده كند، در نوبت بعدی از طاق‌آب شب بهره می‌گیرد. 
مالكیت طاق‌آب براساس ساعت تعیین می‌شود و در طول سال زراعی ثابت است، ولی ممكن است در سال بعد نوسانی در آن رخ دهد. مالكیت طاق‌آب از نظر حقوقی مالكیت واحدی محسوب می‌شود و ممكن است به یك یا چند نفر تعلق داشته باشد. مالكان هر طاق‌آب هرچند نفر كه باشند، مجموع حقابۀ آنان نباید از 12 ساعت تجاوز كند، ولی درون طاق‌آب می‌تواند نابرابری مالكیت وجود داشته باشد، زیرا ممكن است سهم یك نفر كمتر از یك واحد سنجش محلی باشد، یا سهم دیگری به چندین واحد سنجش برسد. كلیۀ حقابه‌بران درون هر طاق‌آب را گروه «هم‌آب» می‌نامند. هر گروه هم‌آب در لای‌روبیها و تصمیمات مربوط به طاق‌آب خود همكاری گروهی مشتركی دارند.
این همكاری زیر نظر یك نفر به‌نام «سرطاق» هماهنگ می‌گردد. سرطاقها معمولاً از میان حقابه‌بران یك طاق‌آب كه سهم بیشتری دارند، انتخاب می‌شوند. خرید و فروش و مبادلۀ آب در درون طاق‌آبها آزاد است، ولی انتقال حقابه‌ به طاق‌آب دیگر ممنوع است و در مناطقی از ایران این عمل بسیار ناپسند شمرده شده است. هر شبانه‌روز دارای دو سرطاق است. بنابراین، هر منبع آبدهی در طول مدار گردش آب چند سرطاق (در حد مطلوب 24 سرطاق) دارد كه اینان در شورایی بر سنجش و گردش طاق‌آبها نظارت می‌کنند.
حقابه‌بران هر طاق‌آب به‌نوبت و براساس مالكیت حقابه، سهم آب خود را براساس جدولی كه سرطاق تنظیم می‌كند، دریافت می‌دارند. اگر این جدول را ثابت فرض كنیم، ممكن است فرد نخست در جدول همیشه حقابۀ خود را در آغاز شب و دیگری در نیمه‌های شب، یا دیرتر از آن دریافت دارد. عرف محل در بسیاری از مناطق چنین ترتیبی را صحیح نمی‌داند. ازاین‌رو، مدارِ «گردش در گردش» ابداع شده است (همان، 175-184). 
در بُنستان یزد به‌سبب کمبود آب و اهمیت آن، سنجش زمانی در آبیاری بـا «سبو» صورت می‌گیرد. هر «سَبوکِش» یـا طاق‌دار
 (میراب) مسئولیت سنجش و توزیع یک طاق‌آب برابر با 64 سبو (12 ساعت) آب را به عهده دارد. وی از بین کشاورزان همان طاق انتخاب می‌شود و از منزلت اجتماعی نسبتاً والایی برخوردار است. اجزاء شبانه‌روز در این سنجش بدین شرح است: 
مدار گردش آب             12 شبانه‌روز یک بار
شبانه‌روز                    2 طاق برابر با 128 سبو
طاق                          2 نیم‌طاق برابر با 64 سبو
نیم‌طاق                       2 بَهْر برابر با 32 سبو
بهر                           2 نیم‌بهر برابر با 16 سبو
نیم‌بهر                        برابر با 8 سبو
سبو                          6 دانگ برابر با 1 سبو
دانگ                        برابر با   سبو
  

واحد سنجش

سنجش سنتی آب تا قبل از رواج ساعت به دو صورت بود: سنجش پیاله‌ای (با ساعت آبی) و سنجش آفتابی (با ساعت آفتابی). فنجان، پیاله، سبو، تَشته، طاس و سَرجه ظروف واحدهای سنجش پیاله‌ای بودند كه از مس ساخته می‌شدند و در زیر آنها سوراخ ریزی تعبیه می‌گردید. سنجش بدین‌شكل بود كه میراب یا سرطاق در اتاقی نزدیك به محل بند آب می‌نشست و ظرف بزرگی از آب جلو خود می‌گذاشت. پیالۀ سوراخ‌دار را در لحظۀ معینی در مقابل حقابه‌بران بر آب می‌نهاد و آب از سوراخ زیرین به درون پیاله وارد می‌شد و پیاله پس‌از پرشدن در آب غوطه‌ور می‌گردید. در این حالت میراب بلافاصله پیاله را از آب خارج می‌كرد و پس‌از تخلیه، مجدداً آن را بر آب می‌نهاد.
زمان پرشدن ظرف از آب به حجم آن بستگی دارد. ظرفها دارای اجزائی نیز هستند. در «خور» هر 3 فنجان را یك قُلّه می‌نامند (همان، 145). در فرخی كه در همسایگی خور قرار دارد، درون طاس به 6 خط و در وانشان گلپایگان درون هر پیاله به 6 دانگ تقسیم می‌شود و دانگها توسط خطوطی به دقت از هم تفكیك می‌گردد. در زوارۀ اردستان هر سَرجه به 6 دانگ و هر دانگ آب به 4 طَسوج تقسیم می‌شود (سرجه 12 دقیقه، دانگ 2 دقیقه، طسوج نیم ‌دقیقه). مدارگردش آب 8 شبانه‌روز یك‌بار، هر شبانه‌روز برابر با 2 طاق و برابر با 120 سرجه یا سهم است (همان، 86- 88). 
در برخی نقاط ایران سنجشهای زمانی را با آفتاب انجام می‌دادند. بدین‌ترتیب كه چوب مستقیمی را به طول 150 سانتی‌متر به‌طور قائم در محل مشخصی كه نشانگاه نامیده می‌شد، در زمین فرو‌ می‌كردند و در هر طرف چوب 6 علامت سنگی به فاصله‌های نامساوی كه نمایندۀ زمانی مساوی بود، با كمی انحراف از جهت مستقیمِ شرقی غربی قرار می‌دادند (همان، 186-191). فاصله‌های زمانی هر دو سنگ برابر 5 / 2 جُرّه بود كه در 1355ش برابر با 45 دقیقه اندازه‌گیری شد (نك‍ : شكل).
 

برای سنجش زمانی آب در شب از حركت ظاهری ستارگان استفاده می‌كردند و یكی از شرایط میراب‌شدن شناخت طلوع و غروب ستارگان و آگاهی از وسعت زمین حقابه‌بران محلی بود كه میراب با درنظر‌گرفتن وسعت زمین و حركات ستارگان سهم هریک از حقابه‌بران را معین می‌کرد. 
در مناطق مختلف ایران رابطه‌ای سنتی بین واحد اندازه‌گیری زمان و زمین وجود دارد. در منطقۀ جندق این رابطه چنین است:
مدار گردش آب         12 شبانه‎روز
شبانه‎روز                80 جُرّه
جُرّه                      3 بِلِجان
بلجان                    30 نِی
نی                       2 ذرع و یک چارک و   گره
جریب                   6 بلجان (000‘1 مـ 2)
هر جره آب 3 بلجان زمین را مشروب می‌كند و هر بلجان دارای وسعتی برابر با 6 / 166 مـ2 است كه برابر با 30 نی مربع است. نی واحد طولی است برابر با 6 / 235 سانتی‌متر. بدین‌ترتیب، کل زمینهای ده 960 جره، برابر با 880‘2 بلجان، برابر با 480 جریب، برابر با 48 هکتار محاسبه می‌گردد (حکمت، 70-77). 

سنجش آفتابی پِی‌شُمار

نوع دیگری از سنجش زمانی آفتابی تا قبل از رواج ساعت در روستاهای حومۀ قم وجود داشته است که آن را پی‌شمار می‌نامیدند. در این سنجش طول سایۀ میراب را درحالی‌که در نقطه‌ای پشت به خورشید ایستاده مشخص می‌کردند. بدین‌ترتیب میراب طول سایۀ خود را پی‌شماری می‌کرد (طول کف پاها پی‌در‌پی، به‌دنبال هم و متصل به هم). رسم بر این بود که اگر میراب کلاه نمدی بر سر داشت، بایستی سایۀ خود را با کفش پی کند و اگر بدون کلاه بود، بایستی با پای برهنه سایه را پی نماید. اجزاء زمان را به هنگام نیاز به آب در سنجش پی‌شماری چنین محاسبه می‌نمودند: 
صبح:
30 پی، یک ساعت از آفتاب بالا آمده. 
15 پی، دو ساعت از آفتاب بالا آمده. 
9 پی، 3 ساعت از آفتاب بالا آمده. 
7 پی، 4 ساعت از آفتاب بالا آمده. 
بعدازظهر: 
7 پی، 4 ساعت به غروب مانده. 
9 پی، 3 ساعت به غروب مانده. 
15 پی، دو ساعت به غروب مانده. 
30 پی، یک ساعت به غروب مانده. 
مبدأ آغاز سنجش را طلوع آفتاب، ظهر شرعی و غروب هر روز محاسبه می‌کردند. 

سایۀ هفت پی

شکل دیگری از سنجش زمانی آفتابی را که در آشتیان متداول بود، سایۀ هفت‌پی می‌نامیدند. زمان این سنجش از اواسط اردیبهشت ماه آغاز می‌شد و تا سردشدن هوا در پاییز ادامه داشت. شیوۀ کار بدین‌گونه بود که دشتبان هر دشت در زمان معین در بعدازظهر هر روز با حضور حقابه‌داران پشت به خورشید می‌ایستاد و طول سایه‌اش را که علامت‌گذاری می‌شد، پی می‌کرد. هرگاه طول سایه به هفت پی می‌رسید، «وَعده» فرا می‌رسید، یعنی زمان حقابه‌بر قبلی پایان می‌یافت و زمان آبیاری حقابه‌بر بعدی آغاز می‌گردید. حقابه‌بران همه بر این تعویض آب نظارت داشتند. 
امروزه این زمان را از ساعت 3 بعدازظهر محاسبه می‌نمایند. به مناسبت کم‌آبی، آبیاری آشتیان به‌صورت استخری انجام می‌پذیرد و اغلب حقابه‌بران دارای یک شبانه‌روز آب هستند: از زمان وعده تا اذان صبح به‌مدت یک «زیوار» (8 حبه)، برابر با 12 ساعت آب در استخر جمع می‌گردد و ازآن‌پس تا هنگام وعدۀ نیمروز، دریچۀ استخر را می‌گشایند و آب را مورد استفاده قرار می‌دهند. محلیان معتقد بودند که سایۀ هفت‌پی همیشه زمان ثابتی را نسبت به غروب نشان می‌دهد و طول قد و طول کف پای افراد نیز رابطه‌ای با هم دارند (صفی‌نژاد، «پژوهشی … »، 18-20). 

سازمان اداری آبیاری

 در نقاط كم‌آب به‌ویژه در مناطق شرقی ایران به‌منظور جیره‌بندی و نظارت بر توزیع آب، سازمانهای آبیاری مجهزی ایجاد شده است. در این سازمانها افرادی با وظایف معین به‌كار اشتغال دارند. اینان از میان آگاهان محلی انتخاب می‌شوند و مورد تأیید حقابه‌بران‌اند و در ازای كار خود از سازمان حقوق و مستمری دریافت می‌دارند. نمونۀ این سازمانها را در امور آبیاری می‌توان در این مناطق مشاهده كرد:
در سازمان آبیاری شش استخر سمنان در 1356ش، 54 نفر به‌كار اشتغال داشتند. سازمان اداری یكی از استخرها به تفكیك وظایف چنین بود:

شورای آبیاری

هر استخر دارای یك شورای آبیاری بود كه با شركت همۀ دست‌اندركاران و حقابه‌بران به سرپرستی «اِنگارنویس» در هنگام لزوم در مسجد یا تكیه تشكیل می‌شد (همو، نظامها، 105). 

قانوندار

قانون یا طومار، نوشته‌ای است مربوط به سهام آب حقابه‌داران كه همه‌ساله نقل و انتقالات مربوط به آب در آن ثبت، و در سال زراعی بعد به مورد اجرا گذارده می‌شود. هر 3 استخر دارای دفتری است به نام «قانون» كه در مجموع، تحولات تاریخی آن منطقه را نشان می‌دهد. دفتر قانون نزد شخصی امین و مورد تأیید به نام «قانوندار» نگهداری می‌شود (همان، 106). 

امین رودخانه

با توافق مسئولان استخرهای شش‌گانه فردی به نام «امین رودخانه» انتخاب می‌شود كه باید در روستای «درجزین» ساكن شود و دقیقاً بر بازكردن و بستن آب گل رودبار براساس حقابۀ مدار گردش نظارت كند (همان، 108). 

اِنگارنویس

هر استخر دارای جایگاهی است به‌نام «انگار» كه شورای آبیاری در آنجا تشكیل می‌گردد. سرپرستی این شورا بر‌عهدۀ فردی است كه به «انگارنویس» شهرت دارد. وی توسط مالكان عمدۀ هر استخر انتخاب می‌شود و ممكن است مادام‌العمر در شغل خود باقی بماند. كلیۀ تغییرات و تحولات در آب استخر از مبدأ تا مقصد از اختیارات انگارنویس است. وی اسامی و زمان و مقدار آب روزانۀ حقابه‌بران را در كاغذی به نام «مَرّه» می‌نویسد و در اختیار «مَرّه‌بان» قرار می‌دهد كه همه‌روزه این عمل تكرار می‌شود (همانجا). 

طومار

 طومار كاغذ طویلی است با پهنای كم كه توسط قانوندار از روی اسناد و مداركی كه در دفتر قانون ثبت است، همه‌ساله تهیه می‌گردد و كلیۀ تحولاتی كه توسط انگارنویس به اطلاع قانوندار می‌رسد، در آخرین طومار منعكس می‌شود. طومار در 3 نسخۀ مشابه تنظیم می‌شود: یك نسخه به قانوندار، یك نسخه به انگارنویس، و نسخۀ سوم به معتمدی محلی سپرده می‌شود. هر طومار مقدار آب كلیۀ حقابه‌داران و اسامی آنان در مدت یك سال زراعی را معین می‌کند و درواقع دستور کار سالانۀ شورای آبیاری است (همان، 109). 

مرّه‌بان

 نظارت بر چگونگی آبیاری و میزان آب هر نفر برعهدۀ مره‌بان است. وی این وظیفه را بر طبق «مره» انجام می‌دهد. مره تكه كاغذی است كه اسامی كسانی كه در هر روز باید از آب هر استخر استفاده كنند، در آن ثبت می‌شود. زمان آب‌گیری و اسامی هر سهم‌بر از آب استخر در شورای آبیاری مطرح می‌شود و براساس طومار و دفتر قانوندار به تصویب انگارنویس می‌رسد و در اختیار مره‌بان قرار می‌گیرد. وی چگونگی آبیاری و میزان سهمیۀ آب هر نفر را كتباً (به‌وسیلۀ مره) به اطلاع استخربان می‌رساند. از دیگر وظایف مره‌بان این است كه ساعت و مقدار آب افراد غایب در جلسۀ آبیاری را به اطلاع آنان برساند.

استخربان

هر استخر دارای یك‌ «استخربان» است كه حفظ و حراست آب استخر در شبها برعهدۀ او ست و روزها براساس صورت «مره» كه مره‌بان در اختیار می‌گذارد، ناظر بر حجم آب و تقسیم و توزیع آب استخر است. استخربان با موافقت انگارنویس و معتمدان محلی و استفاده‌كنندگان از آب استخر انتخاب می‌شود و معمولاً سالها در شغل خود باقی می‌ماند. وی باید یكی از كشاورزان استفاده‌كننده از آب همان استخر نیز باشد (همانجا). 

عمله‌دار (مقسّم آب)

عمله‌دار ناظر بر تقسیم آب استخر بین مزارع است، زیرا نهرهای بزرگی كه از محل خروجی آب استخر جریان می‌یابند، خود به نهرهای كوچك‌تری تقسیم می‌شوند. تقسیم آب در جویبارها برعهدۀ كشاورزان است (همان، 116). 

پاره‌بان

 حفظ و حراست هر نهر از محل پارا (آب پخش‌كن) تا استخر برعهدۀ پاره‌بان است (همانجا). 

لای‌روب

لای‌روبی نهرهای اصلی استخر، رودخانه و قنات برعهدۀ لای‌روبان است (همان، 117). 
اما سازمان اداری آبیاری در باغستان فردوس چنین است:

مؤلف

 مؤلف بالاترین مقام آبیاری و مسئول ثبت و حفظ حقابۀ سهامداران و تهیۀ طومار مستند آبیاری و نیز ناظر بر کار كلیۀ گروههای آبیاری، و عزل و نصب آنان است.

حسابدار

حسابدار مسئول ضبط و ثبت حساب آب یك‌یك حقابه‌داران است و باید از كلیۀ نقل و انتقالات و تغییرات طومار آبیاری آگاه، و ناظر بر خرید و فروش آب باشد.

كیّال

سنجش زمانی آبیاری با فنجان در طول مدت آبیاری زیر نظر كیال (شمارشگر فنجان) انجام می‌گیرد. دو تن كیال، به نوبت سنجش فنجانهای روز و شب را برعهده دارند.

جویبان

محافظت جویهای آب از مظهر قنات تا سر مزرعه برعهدۀ جویبان است. به‌سبب طول زیاد جویها 3 تن این وظیفه را برعهده‌ دارند. 

تیره‌گر

2 یا 3 تن تیره‌گر مأمور گل‌آلود كردن آب قنات در نیمه‌راه نهر هستند. با این كار آب گل‌آلود در مزرعه ته نشست، و سبب حاصلخیزی زمین می‌شود.

مآخذ

حكمت یغمایی، عبدالكریم، جندق، روستایی كهن بر كران كویر، تهران، 1353ش؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران، 1362ش؛ شیخ بهایی، طومار، به كوشش كاظم سمیعی، اصفهان، 1307ش؛ صفی‌نژاد، جواد، «پژوهشی پیرامون نظام آبیاری سنتی در آشتیان»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، آستان قدس رضوی، 1367ش، س 3، شم‍ 1؛ همو، نظامهای آبیاری سنتی در ایران، تهران، 1359ش.

جواد صفی‌نژاد (دبا)