افضل الدین کرمانی

اَفْضَلُ‌الدّینِ كِرْمانی، تاج‌الزمان احمد بن حامد، از شاعران، مورخان و پزشكان اواخر قرن 6 و اوایل قرن 7 ق در دستگاه آل قاورد (ه‍ م) یا سلجوقیان كرمان. تاریخ تولد او معلوم نیست. از ندیمان طغرل شاه سلجوقی (د 563 ق / 1168 م) بود و در اختلافات فرزندان او، یعنی ملك ارسلان، توران شاه و بهرام شاه، بیشتر با ملك ارسلان همراهی داشت. یكی از مربیان و حامیان او اتابك قطب‌الدین محمد بزقش (د 582 ق / 1186 م) نام داشت كه افضل‌الدین دیوان انشاء او را اداره می‌كرد و به گزارش خبیصی كه چند قرن بعد كتاب بدایع الازمان افضل‌الدین را تحریر كرده، وی دبیر اتابك بوده، «و در محفل پسران طغرل شاه رتبت جلوس داشته است» (نك‍ : محمد بن ابراهیم، 47).
سلجوقیان كرمان سالی 4 ماه را در جیرفت كه شهری پرنعمت و گرمسیر بود، می‌گذرانیدند و 8 ماه بقیه را به مرغزار مَشیز، و شهر كرمان كه در آن روزگار بردسیر خوانده می‌شد، می‌رفتند و افضل‌الدین در تمام این نقل و انتقالات حضور داشته، و بارها در كتاب خود از آن یاد كرده است؛ مثلاً در «564 خراجی» (571 ق / 1175 م) «روز پانزدهم دی» به نیابت دیوان انشاء ملازم ملك ارسلان در سفر به جیرفت بوده است (نك‍ : همو، 95). در كشمكشهای شاهزادگان سلجوقی، افضل‌الدین خیال مهاجرت داشت و از طریق كوبنان (كوهبنان) كه ظاهراً مولد او بوده است، راهی خراسان شد (577 ق / 1181 م)، اما چون به كوبنان رسید، به توصیۀ «امیر عالم مجاهدالدین» از سفر خراسان منصرف شده، «پنج سال در كوبنان مقیم زاویۀ انزوا» بود «و از دریچۀ اعتبار، نظارۀ روزگار رسن باز» می‌كرد (نك‍ : افضل‌الدین، 155-156).
افضل‌الدین پس از آن به یزد رفت. در آنجا به سبب بیماری و ناتوانی از ادارۀ خانواده، از اتابك یزد خواست تا وسایل بازگشت او را به كرمان فراهم آورد. بزرگان یزد با این كار موافق نبودند، خصوصاً علاءالدوله پسر اتابك سام به او برای ماندن وعده و وعید بسیار داد (باستانی، مقدمه بر عقدالعلى، 18). با اینهمه، نتوانست در كرمان دوام آورد و دوباره به یزد بازگشت و در آنجا در بیمارستان به كار پرداخت و مقرری برایش تعیین كردند (نك‍ : افضل‌الدین، 157)، اما مدتی بعد باز به كرمان برگشت.
ظاهراً افضل‌الدین به سبب اوضاع آشفتۀ كرمان و رسیدن ملك دینار غز به راور، قصد بازگشت كرده است؛ نیز شاید كه متعینان راور و كوبنان ــ به اشارۀ ملك دینار ــ از او دعوت كرده باشند كه به كرمان بازگردد. به هر حال، چنانكه خود گفته است در پنجم محرم 584، دو هفته پیش از عید نوروز، به كوبنان رسید (ص 163).
پس از چندی ركن‌الدین محمد بن صلاح‌الدین وزیر كرمان كه از دوستان افضل‌الدین بود (باستانی، مقدمه بر سلجوقیان ... ، 72)، رشتۀ كارها را در دست گرفت، اما طولی نكشید كه وزیر به سعایت دشمنان به زندان رفت و اموالش مصادره شد (همانجا). چنان می‌نماید كه از آن پس افضل‌الدین نیز منزوی شد و چنانكه خود گفته است: «من بنده به اشارۀ پیر خرد، زاویۀ وحدت گرفتم و سر به گریبان فكرت فرو بردم ... ».
تاریخ مرگ افضل‌الدین كرمانی دقیقاً معلوم نیست و چون المضاف الى بدایع الازمان را در 613ق / 1216م تألیف كرده، لابد تا این تاریخ حیات داشته است. از طرفی چون در 565 ق / 1170م كه به ندیمی ملك ارسلان و احتمالاً معلمی او منصوب شده، می‌بایست در آن وقت سنی در خور داشته باشد و می‌توان گفت كه اگر 80 سال نیز عمر كرده باشد، احتمالاً در حدود سال 615 ق / 1218م درگذشته است (همان، 57)؛ نیز از آنجا كه گویا افضل‌الدین اصلاً اهل كوبنان بوده است، می‌توان احتمال داد كه اواخر عمر را به موطن خود بازگشته، و آنجا درگذشته باشد.
افضل‌الدین در شعر و در نثر هر دو مهارت داشت. محمد بن ابراهیم خبیصی (زنده در 1025 ق) در متن تاریخ خود از مجلس مشاعره‌ای كه در حضور اتابك زنگی برگذار شده، یاد كرده كه احتمالاً مربوط به سال 599 ق / 1203 م است كه اتابك سعد بن زنگی به كرمان لشكر كشیده بوده است (نك‍ : همان، 76). افضل‌الدین در شعر عربی نیز دست داشت و هنگام بازگشت از یزد قصیده‌ای سروده است (نك‍ : ص 162).
افضل‌الدین در نوشته‌های خود از برخی استادانش، از جمله بدیع‌الزمان محمد بن ابی المعالی از ملازمان قوام‌الدین مسعود وزیر سلجوقیان كرمان نام برده است. او همچنین با برخی از دانشمندان معاصر خود مكاتبه و مراوده داشته است؛ چنانكه دربارۀ قِران معروفی كه منجمان پیش‌بینی كرده بودند، با جمال‌الدوله ابوالفتح منجم كه در خراسان می‌زیست، مكاتبه كرد و بنا به نوشتۀ خود با او دوستی دیرینه داشته است (ص 74).
افضل‌الدین در طب نیز مهارت داشت و مدتی بیمارستان كرمان و مدتی هم بیمارستان یزد را اداره می‌كرد. او رساله‌ای دربارۀ بهداشت و پیش‌گیری بیماریها نوشته است كه صلاح الصحاح فی حفظ الصحة نام دارد. نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ دانشكدۀ پزشكی دانشگاه تهران (منزوی، 1 / 556؛ ره‌آورد، 23)، و نیز نسخه‌ای دیگر در كتابخانۀ ملی پاریس (بلوشه، شم‍ 884) موجود است. این رساله نخستین بار به كوشش باستانی پاریزی همراه با شرح احوال مؤلف آن ضمیمۀ عقدالعلى در تهران (1356 ش) به چاپ رسید. دیگر آثار افضل‌الدین در تاریخ است و آنچه بر جای مانده، اینهاست:
1. بدایع الازمان فی وقایع كرمان، معروف‌ترین اثر وی كه ظاهراً كتابی مفصل و منشیانه در تاریخ عمومی كرمان، به ویژه سلجوقیان كرمان بوده است. تاكنون نسخه‌ای از این كتاب شناخته نشده است.
حدود 400 سال پس از افضل‌الدین، یك منشی صاحب ذوق از مردم خبیص كرمان به نام میرزا محمد ابراهیم خبیصی كه گویا به سلجوقیان كرمان نسب می‌برده (باستانی، گنجعلی خان، 190)، قسمت عمدۀ این كتاب را به روزگار شاه عباس صفوی لفظ به لفظ تحریر كرده است. هر چند در برخی جاها خود مطالبی بدان افزوده، و احتمالاً مطالبی را نیز كاسته است ــ اما به هر حال آن را به صورتی زنده نگاه داشته است. نسخۀ این تحریر كه در كتابخانۀ سلطنتی برلین نگهداری می‌شده، در 1886 م به كوشش هوتسما در زمرۀ انتشارات اوقاف گیب با عنوان تواریخ آل سلجوق چاپ شده است. نسخۀ كتابخانۀ برلین در دسترس نیست و شاید در حوادث جنگ جهانی دوم از میان رفته باشد و بنابراین، متن چاپی هوتسما ارزش و اهمیت ویژه‌ای یافته، هر چند او قسمتهای اول كتاب را كه تاریخ عمومی بوده، حذف كرده است. اخیراً نسخه‌ای از این كتاب كه در 1173 ق تحریر شده، به دست آمده است كه باید رونویسی از همان نسخۀ میرزا محمد ابراهیم خبیصی بوده باشد (نك‍ : باستانی، مقدمه بر سلجوقیان، 91، حاشیه). این كتاب نخستین بار در تهران (1343 ش / 1964 م) با عنوان سلجوقیان و غز در كرمان به كوشش باستانی پاریزی به چاپ رسیده است.
گفتنی است مهدی بیانی بدایع الازمان را براساس تطبیق و تلفیق پاره‌ای منقولات از آن در آثار دیگر به چاپ رسانده است (تهران، 1326 ش).
2. عقدالعلى للموقف الاعلى، رساله‌ای در پند و اندرز و آداب سیاست و ملك‌داری و بخشی از تاریخ كرمان كه آن را به نام ملك دینار غز نوشته، و در صفر 584 نگارش آن را به پایان رسانده است. عقدالعلى نخستین بار به كوشش محمد حسین فروغی (ذكاء الملك) به خط نستعلیق به چاپ رسید. سپس به كوشش علی محمد عامری در 1311 ش / 1932 م، با حواشی و تصحیحات معتبر چاپ شد و همین چاپ در 1356 ش / 1977 م، با مقدمۀ باستانی پاریزی، تجدید شد.
3. المضاف الى بدایع الازمان فی وقایع كرمان، كه در واقع تكمله ای است بر كتاب بدایع الازمان. نسخه‌ای از این رساله كه در 763 ق / 1362 م كتابت شده، در مجموعه‌ای خطی در كتابخانۀ واتیكان موجود است. این رساله به كوشش عباس اقبال آشتیانی، به كمك محمد هاشمی كرمانی به چاپ رسیده است.

مآخذ

افضل‌الدین، احمد، عقدالعلى للموقف الاعلى، به كوشش علی محمد عامری، تهران، 1356 ش؛ باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، گنجعلی خان، تهران، 1362 ش؛ همو، مقدمه بر سلجوقیان و غز در كرمان (نك‍ : هم‍ ، محمد بن ابراهیم)؛ همو، مقدمه بر عقدالعلى (نك‍ : هم‍ ، افضل‌الدین)؛ ره‌آورد، حسن، فهرست كتب خطی كتابخانۀ دانشكدۀ پزشكی، تهران، 1333 ش؛ محمد بن ابراهیم، سلجوقیان و غز در كرمان، به كوشش باستانی پاریزی، تهران، 1343 ش؛ منزوی، خطی؛ نیز:

Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans, Paris, 1992.
محمدابراهیم باستانی پاریزی