اخبار

در قرآن ‌شناخت،‌ تفاسیر و مطالعات قرآنی مستقلی که بر «علم جَفر» مبتنی است، بررسی نشده است؛ ولی لازم است در اینجا وجود چنین تفاسیرو مطالعاتی را متذکر شوم. علم جفر وجوه برجسته تعالیم باطنی قرآن کریم، از جمله معنای حروف مقطعه اسرارآمیزی را که در آغاز ۲۹ سوره آمده است، روشن می‌سازد و بسیاری از آموزه‌های مبنایی را توضیح می‌دهد؛ برای مثال بر طبق مابعدالطبیعه‌اسلامی، همه موجودات تجلّی اسماء و صفات خداوند است، ولی «انسان» که هم به معنای مذکر است و هم به معنای مؤنث، تنها موجودی در این عالم است که به لحاظ حقیقت تامّ خویش به عنوان «انسال کامل»، آینه تمام‌نمای همه‌ اسمای الهی است

قرآن به زبان عربی نازل شده است و از خودش به «قرآن عربی» (۱۲:۲؛ ۲۰:۱۱۳؛ ۳۹:۲۸؛ ۴۱:۳؛ ۴۲:۷؛ ۴۳:۷) تعبیر می‌کند. وحی قرآنی به یک معنا زبان عربی را «متلاشی ساخته»‌ و آن را به همان زبان قدسی که برای مسلمانان است، تبدیل کرده است. این وحی، اثری خلق کرده است که زبانش تقلیدناپذیر است و آن را اعجازآمیز می‌دانند. اعتقاد بر این است که این کتاب ترجمه‌ناپذیر است. حضور قدسی و واقعیّت مظهریّت قرآن کریم و همچنین مراتب معنایی نهفته در آیات آن را نمی‌توان به زبان دیگر، حتی به زبان فارسی و دیگر زبان‌‌های اسلامی که خود عمیقاً از عربی قرآنی تأثیرپذیرفته‌اند، ترجمه کرد.

پروفسور هانری کربن، فیلسوف و ایران‌شناس نامداری است که آثار فراوانی در زمینه‌های مرتبط با ایران نگاشته که یکی از مهمترینش، «اسلام ایرانی» است که تا کنون سه مجلدش به قلم روان دکتر انشاءالله رحمتی به فارسی ترجمه شده است. کربن در این کتاب مفصل، از زاویه‌ای معنوی به ایران نگریسته و کوشیده از دل متون متنوع و جریان‌های فکری مختلفی که از دیرباز در این سرزمین وجود داشته، گزارشی از «چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلامی» بدهد. او در این مسیر، از شاهنامه تا آثار متعدد شیخ اشراق و متفکران دیگر و از جمله تفسیرهای قرآن کریم را کاویده و راه تازه‌ای برای ایران‌شناسی راستین گشوده است.

تفاوت میان تجلی ظهور و تجسد حلول، از سررشته‌های اصلی برای فهم رویكرد پدیدار شناسانه (یا همان كشف‌المحجوب) هانری‌كربن است. به‌طور كلی تفاوت تجلی ظهور با تجسد حلول، در این است كه هرچند هر دو مفهوم ناظر به حضور غیب عالم به طور عام و خداوند به طور خاص، در عالم خاكی ماست، ولی بر طبق تجسد حلول، این حضور با نوعی «تجافی» همراه است حال آنكه بر طبق تجلی ظهور اینگونه نیست. ظاهر شدن صورت چیزی در آینه دقیقاً مثالی برای تفهیم مفهوم تجلی است. چیزی از شیء به درون آینه راه نمی‌یابد ولی آن شیء در آینه منعكس می‌گردد. برطبق نظریه تجلی حضور عالم قدس و وجودهای آن عالم در عالم ما اینگونه است. ولی تجسد حلول همانند حضور سیاهی در جسم سیاه است. بر این اساس چیزی از سیاهی به جسم سیاه منتقل می‌شود.

در شماره قبلی این نشریه ضمن تعریف و توصیفی از «طریقت باطن» ، این طریقت باطن هرچند به سنت‌های تاریخی ادیان ابراهیمی و متون و مأثورات آنها ملتزم است. ولی یك صبغه اصیل معاصرانه نیز دارد. صبغه اصیل معاصرانه این طریقت باطن در پرتو اندیشه‌های هانری كربن و به خصوص در قالب مصاف و مقابله وی با جریان عرفی ‌شدن و اجتماعی شدن به خوبی آشكار است. در حقیقت كلیسا و سكولاریسم برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر می‌رسد، گویی برای مقابله با دینداری اصیل هم پیمان شده‌اند. كلیسا به عنوان ظاهرگرایی دینی، نادانسته و ناخواسته، راه تاخت و تاز سكولاریسم به دژ دیانت حقیقی را هموار ساخته است. می‌توان گفت همه همّ و غمّ كسی چون هانری كربن به مقابله با چنین فرایندی معطوف بوده است و همه اهل معنا و به تعبیر خود وی همه «مشرقیان» باید در اقصا نقاط دنیا یكدیگر را شناسایی كنند و بر سر این آرمان هم‌پیمان شوند.

نیاز آدمی به معنویت، نیازی انكارناپذیر است. در معنای عام، معنویت پاسخگوی آن قسم نیازها و تمایلات بشری است كه از طریق مواهب مادی و این جهانی ارضاء نمی‌شوند و برای تأمین شان باید وسائلی از گونه‌ای كاملاً متفاوت برانگیخت. این وسائل به ساحتی ورای ساحت مادی و محسوس تعلق دارند. به همین دلیل است كه امروزه اصطلاح معنویت (spirituality) اصطلاح بسیار مبهمی است و بر معانی متعدد و حتی متعارض دلالت می‌كند.

می‌دانیم كه خیال در اصل و در معمول‌ترین معنای كلمه، قوه‌ای از قوای ادراكی نفس است كه در میانه قوه حس و قوه عقل قرار دارد. نه فقط به لحاظ جایگاه بلكه به لحاظ ماهیت و كاركرد نیز حالتی بَینابین دارد. از سویی به حس همانند است، چرا كه مدركات آن جزئی است و از سوی دیگر همانند به عقل است، به این لحاظ كه در صورت گسستن پیوندش از واقعیات خارجی، ‌ادراكاتش همچنان باقی است. خیال به این معنا هم جنبه‌‌ای منفعلانه دارد و هم جنبه‌‌ای فعالانه. خیال منفعل همان جنبه از خیال است كه صورت‌های علمیه در آن حفظ و نگهداری می‌شوند.

جلد سوم کتاب «اسلام ایرانی» به قلم هانری کربن و با ترجمۀ انشاءالله رحمتی از سوی انتشارات سوفیا منتشر شد. این مجموعه حاصل بیش از بیست سال پژوهش هانری کربن در ایران و کتابخانه ­ها و همچنین گفت و گوی او با دوستان فاضلش در ایران است. متودولوژی کربن این در مجموعۀ پژوهشی پدیدارشناسی است. او دربارۀ روش تحقیقش چنین نوشته است

نوشتار حاضر بخشی از جلد سوم چشم اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی است. یکی از دفترهای این مجموعه به عارفان عشق پیشه (خاصّان عشق) اختصاص دارد. عبهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی از اساسی‌ترین و اصیل‌ترین متون عرفان اسلامی، در تبیین مذهب عشق است. در این نوشتار و بخش‌های بعدی آن مقدمه‌ای برای فهم این اثر به دست داده شده است.

طریقت باطن هرچند به سنتهای تاریخی ادیان ابراهیمی و متون و مأثورات آنها ملتزم است، ولی یك صبغه اصیل معاصرانه نیز دارد. صبغه اصیل معاصرانه این طریقت باطن در پرتو اندیشه‌های هانری كربن و به خصوص در قالب مصاف و مقابله وی با جریان عرفی شدن و اجتماعی شدن به خوبی آشكار است. در حقیقت كلیسا و سكولاریسم برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر می‌رسد، گویی برای مقابله با دینداری اصیل هم‌پیمان شده‌اند! كلیسا به عنوان ظاهرگرایی دینی، نادانسته و ناخواسته، راه تاخت و تاز سكولاریسم به دژ دیانت حقیقی را هموار ساخته است. می‌توان گفت همه همّ و غم كسی چون هانری كربن به مقابله با چنین فرایندی معطوف بوده است و همه اهل معنا و به تعبیر خود وی همه «مشرقیان» باید در اقصی نقاط دنیا یكدیگر را شناسایی كنند و بر سر این آرمان هم‌پیمان شوند.