«تورج دریایی»: تاریخ جامع ایران باعث افتخار ایران و ایرانیان است

1394/3/26 ۱۴:۳۴

سال‌هاست خارج از ایران زندگی می‌کند و به تحصیل (از لیسانس تا دکترا، در رشته تاریخ دانشگاه یو‌سی‌ال‌‌ای) و تدریس می‌پردازد، اما از آنجا که در همه این سال‌ها دل در گرو وطن داشته، از تحقیق‌و‌تفحص در گذشته این سرزمین- دوران باستان، به‌ویژه روزگار ساسانیان که حوزه تخصصی اوست- دست نشسته و هر روز می‌کوشد پژوهش‌هایش را با منابع و مدارک تازه‌تر، به‌روز کند، تا آنجا که حتی ایرج افشار که نادره ایران‌شناسان بود نیز تصدیقش می‌کرد. «تورج دریایی»، ٤٨‌ساله که در معتبرترین انجمن‌های ایران‌شناسی و خاورشناسی جهان صاحب کرسی است، در مجموعه «تاریخ جامع ایران»، مقاله‌ای با محوریت و موضوعیت نظام اداری ایران باستان به رشته تحریر درآورده است. او که اکنون استاد تاریخ ایران و رئیس مرکز ایران‌شناسی سموئل جردن، دانشگاه کالیفرنیا در آمریکاست، در گفت‌وگوی مکتوبی که در ادامه می‌خوانید، به پرسش‌های «شرق» پاسخ داد.

حمیدرضا محمدی:  سال‌هاست خارج از ایران زندگی می‌کند و به تحصیل (از لیسانس تا دکترا، در رشته تاریخ دانشگاه یو‌سی‌ال‌‌ای) و تدریس می‌پردازد، اما از آنجا که در همه این سال‌ها دل در گرو وطن داشته، از تحقیق‌و‌تفحص در گذشته این سرزمین- دوران باستان، به‌ویژه روزگار ساسانیان که حوزه تخصصی اوست- دست نشسته و هر روز می‌کوشد پژوهش‌هایش را با منابع و مدارک تازه‌تر، به‌روز کند، تا آنجا که حتی ایرج افشار که نادره ایران‌شناسان بود نیز تصدیقش می‌کرد. «تورج دریایی»، ٤٨‌ساله که در معتبرترین انجمن‌های ایران‌شناسی و خاورشناسی جهان صاحب کرسی است، در مجموعه «تاریخ جامع ایران»، مقاله‌ای با محوریت و موضوعیت نظام اداری ایران باستان به رشته تحریر درآورده است. او که اکنون استاد تاریخ ایران و رئیس مرکز ایران‌شناسی سموئل جردن، دانشگاه کالیفرنیا در آمریکاست، در گفت‌وگوی مکتوبی که در ادامه می‌خوانید، به پرسش‌های «شرق» پاسخ داد.

 ****

تهیه و تدوین مجموعه سترگِ ٢٠جلدی «تاریخ جامع ایران» در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، در ١٤ سال و با حضور ١٧٠ پژوهشگر ایرانی و خارجی میسر شد. آیا نمونه‌ای سراغ دارید که با این گستردگی، به سامان رسیده باشد؟

مراد از این پرسش، این است که در این مجموعه، به وجوه اجتماعی، فرهنگی، هنری و اقتصادی ایران -که تاکنون کمتر مورد مداقه قرار گرفته بود- توجه خاصی شده است.

کتاب‌های جامع تاریخی از این دست، به دلیل هزینه‌های بسیار تولید محتوا و چاپ معمولا با پشتیبانی دولت‌ها و مؤسسات فرهنگی بزرگ نگاشته می‌شوند. نظیر این کار در اروپا، آمریکا و آسیا نیز صورت گرفته است و جای خوشحالی است که این مهم نیز در ایران به ثمر رسیده است. برای هر کشور و جامعه‌ای لازم است اقلا یک یا دو سری کتاب تاریخی مهم با مطالعه تمام جنبه‌های آن منتشر شود و در دسترس عموم مردم و محققان قرار گیرد. مردم کشور ما نیز باید با تاریخ کشور و سرزمین خود آشنا شوند و این کار در تاریخ جامع ایران در ٢٠ جلد با استفاده از محققان بنام ایرانی و خارجی صورت گرفته و تاریخ به‌روز ایران را در اختیار محققان و علاقه‌مندان به این حوزه قرار داده است.

از آنجا که تا امروز، تواریخی از این دست، تنها به سیاست چون جنگ‌ها و پادشاهان - که خود اِشراف کاملی به آن دارید - پرداخته‌اند، عنایت به ناگفته‌های تاریخ که نسبت مستقیمی با زندگی مردم دارند، چه اهمیتی دارد؟ و آیا می‌تواند زوایای تاریکِ تاریخ را روشن کند؟

در قرن بیستم سنت بر این بود که برای نوشتن تاریخ مملکت یا تمدنی، اول به تاریخ پادشاهان و بزرگان توجه می‌شد. البته درباره ایران زیاد چاره‌ای هم نبود؛ چون منابع ما تاریخ‌های سلطنتی یا استانی درباره دربار و جنگ‌ها بود، اما در این چند دهه، مدارک جدیدی یافت شده است که تاریخ مردم فلات ایران را نیز تا حدودی روشن می‌کند و اکنون می‌توان کمی بیشتر به تاریخ زندگی و مردم ایران‌زمین پرداخت. اهمیت این موضع آن است که مردم مملکت ما مانند بقیه مردم می‌خواهند بدانند در طول تاریخ چگونه زیست می‌کرده‌اند و چگونه به اینجا رسیده‌اند، بنابراین سیر تکامل جامعه و مردمی که در این فلات زندگی کرده‌اند، روشن‌کننده افکار و اعمال ماست. از‌همین‌رو مهم است در هر نسلی و دوره‌ای تاریخ ما بازنویسی شود و با یافت منابع تازه، نقاط تاریک و مبهم روشن‌تر شود.

شما در این مجموعه مقاله‌ای در باب «نظام اداری ایران ‌باستان»، به رشته تحریر درآورده‌اید. چرایی لزوم توجه به این بخش را بیان کنید.

باعث افتخار بنده است که به‌عنوان یکی از نویسندگان این مجموعه بزرگ هستم. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ایرانیان دوران باستان، نظم اداری آنها بود که در نوشته‌های هرودوت و منابع دیگر درباره راه‌ها و چاپارها و گذرنامه و مدارک تقسیمات اداری و کنترل آن اطلاعاتی درباره دوران هخامنشی تا ساسانی وجود دارد. مهرها و گل‌مهرها و نامه‌های اداری، همه‌وقت نشان‌دهنده این نظم و ترتیب شاهنشاهی در ایران باستان است. باید بدانیم هیچ سیستم حکومتی‌ای بدون داشتن نظم اداری نمی‌تواند پابرجا بماند. به نظر من یکی از دلایل مهم پا گرفتن چند حکومت مقتدر در ایران باستان، داشتن همین سیستم منظم و افرادی است که بتوانند چنان شاهنشاهی‌هایی را کنترل کنند. گفتنی است بعد از آمدن اسلام نیز ایرانیان برای اداره خلافت عباسی برگزیده شدند و این سنت کشورداری و اداری ادامه یافت.

به نظر جناب‌عالی، بعد از انتشار تاریخ جامع ایران، آیا افق‌های تازه‌ای در تاریخ‌نگاری ایرانی، به‌ویژه در دوران باستان که محل اصلی مطالعات و تحقیقات شماست، گشوده خواهد شد؟

من به دیگر فصل‌های کتاب نظر نینداخته‌ام، ولی چون نام برخی از نویسندگان را شنیده‌ام، می‌توانم بگویم که محققان درجه یک دست‌اندرکار این کتاب بوده‌اند و تاریخ‌نگاری دوران ما را به قرن بیست‌ویکم روزآمد کرده‌اند. گفتنی است که هنوز بسیاری هستند که کتاب تاریخ ایران باستان مشیرالدوله را به‌عنوان کتاب مرجع استفاده می‌کنند. برای همین امیدوارم در آینده این کتاب جایگزین بسیاری از کتاب‌های قدیمی تاریخ باستان که به فارسی نوشته شده، شود.

تصور می‌کنید از پسِ انتشار این مجموعه، چه افق‌های تازه‌ای در دیدگاه مورخان و ایران‌شناسان خارجی به ایران پدید آید؟

چون کاری به این وسعت که درباره هر موضوعی بحث می‌کند، مهم است، به‌طور حتم می‌تواند راهگشای مطالعه جدی و بیشتر درباره ایران باشد. اگر این کتاب به انگلیسی ترجمه شود، می‌تواند نشان‌دهنده سطح علم و تحقیق ایرانیان در کشور و خارج از مرزهای ما باشد.

از آنجا که جوانانِ نسل امروز، کمتر اطلاعی از گذشته خود دارند و آنچه در اختیارشان قرار گرفته، منشورات ایران‌شناسان و خاورشناسان غیرایرانی -با قضاوت‌های بعضا غیرواقع- است، انتشار مجموعه مقالاتی در یک عنوان، با چنین جامعیتی، می‌تواند در تنویر افکارشان، مؤثر واقع شود؟

این مجموعه حاصل نوشته‌های ایران‌شناسان ایرانی و خارجی است و این همکاری ما را به این حقیقت می‌رساند که علم امروز در دست یک گروه یا قاره خاص نیست. برای اینکه ما دیدی عادلانه به گذشته داشته باشیم، لازم است دیدگاه‌های متفاوت را بخوانیم و نوشته‌ها را بسنجیم. با درنظرگرفتن دید خودی و غیرخودی، جوانان می‌توانند درباره گذشته بهتر قضاوت کنند. تا چند سال پیش، این نوع مطالعات را غربی‌ها و با دید ویژه خود انجام می‌دادند که گهگاه ایرانیان نیز در آن سهیم بودند. امروزه این کار بزرگ در ایران انجام می‌شود که در یک مجموعه به چاپ رسیده و باعث افتخار ایران و ایرانیان است که توانستند این کار مهم را انجام دهند.

روزنامه شرق