جشن خردادگان، آیین کهن ایران زمین / محمد جعفری قنواتی

1392/3/6 ۱۲:۵۱

ششم خردادماه امسال، مصادف است با جشن خردادگان یا روز اندیشه ایرانیان باستان است. آیین کهن که نام و روزش تا به امروز ماندگار مانده است. به همین مناسبت دکتر محمد جعفری قنواتی مدیر بخش مردم شناسی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی یادداشتی درباره جشن خردادگان نوشته است.

ششم خردادماه امسال، مصادف است با جشن خردادگان یا روز اندیشه ایرانیان باستان است. آیین کهن که نام و روزش تا به امروز ماندگار مانده است. به همین مناسبت دکتر محمد جعفری قنواتی مدیر بخش مردم شناسی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی یادداشتی درباره جشن خردادگان نوشته است.

قبل از اینکه گاهشماری فعلی (از اوایل حکومت رضا شاه) در ایران مرسوم و رایج شود، در کنار گاهشمار قمری یک نوع گاهشماری دیگر در ایران رایج بود که بر اساس آن یک سال به دوازده ماه تقسیم می شد و هر ماه به سی روز، 5 روز اضافه هم به پایان اسفند افزوده می شد تحت عنوان پنجه دزدیده یا خمسه مسترقه. به این ترتیب در این گاهشماری هفته وجود نداشت و تمام سی روز ماه، اسم داشتند. مثلا اورمزد یا هرمز نام اولین روز، و بهمن نام دومین روز از هر ماه بود و به همین شکل روز پنجم اسپندارمز، روز ششم خرداد و روز هفتم امرداد نام داشت.

ایرانیان باستان روزی را که با ماه اش مطابق می شد جشن می گرفتند. مثلا روز پنجم ماه به نام اسفندارمزد را در ماه اسفند جشن می گرفتند، کما اینکه جشن اسفندارمزد از معدود جشن هایی است که هنوز در سنت فولکلور بخش هایی زیادی از مردم مناطق ایران برگزار می شود. ایرانیان باستان این تطابق روز و ماه را امری خجسته می دانستند از این رو آن روز را جشن می گرفتند. بنابر این در سنت ایران باستان 12 جشن تنها به این شکل وجود داشت.

ششم هر ماه به روز خرداد معروف است و روز خرداد در خرداد ماه با عنوان خردادگان جشن گرفته می شد. روز خرداد منتسب به ایزد خرداد، امشاسپند خرداد (یکی از شش امشاسپند اساطیر ایرانیان) است. این امشاسپند، ایزد موکل بر تندرستی، از بین برنده پلیدی، پاس دارنده آب  و سلامتی است. روز ششم (خرداد) از جهتی دیگر نیز برای ایرانیان باستان دارای ارزش بوده چراکه گفته می شود زرتشت در روز خرداد به دنیا آمده است. در این باور روز رستاخیر را هم منتسب به روز ششم یا خرداد می دانند و معتقدند در این روز قیامت به پا می شود.

جشن خردادگان عنوان همان جشنی است که به خاطر مصادف شدن روز خرداد با ماه خرداد گرفته می شد. در گزارش هایی که در تاریخ ایران وجود دارد هیچ اشاره ای به استمرار جشن خردادگان در تاریخ ایران عهد اسلامی نشده است البته ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه عن القرون الخالیه به برگزاری جشن خردادگان اشاره کرده است. گرچه او هم تاکید داشته است که این جشن در گذشته توسط ایرانی ها برگزار می شده است. این نشان می دهد که جشن خردادگان بر خلاف جشن هایی مثل نوروز، سده یا مهرگان که هنوز هم در میان ایرانیان باقی مانده است، از مدتها پیش در ایران منسوخ شده است. در فرهنگ مردم ایران رسمی وجود دارد که می توان احتمال داد با این جشن و نیز روز خرداد مرتبط است. این رسم «شِشِه» یا «شیشه» نام دارد.

بنا بر این رسم خانواده نوزاد در ششمین شب تولد او جشن مفصلی برگزار می کنند که تقریبا تا صبح ادامه دارد. در این جشن که خویشاوندان نوزاد، اعم از زن و مرد حضور دارند برای نوزاد اسم انتخاب می کنند. در این شب نوزاد را به هیچ وجه بر زمین نمی گذارند و او را تا صبح دست به دست می کنند. در همین حال حاضران در مجلس با خواندن شعر و دعا و هم چنین دایره زدن مجلس را گرم می کنند. شاید بتوان این رسم قدیمی را با روز تولد زرتشت یعنی خرداد روز یا روز ششم مرتبط دانست. اما علاوه بر این آنچه ارتباط این مراسم را با خرداد روز تقویت می کند اعمالی است که برای حفظ سلامتی و تندرستی کودک انجام می دهند. از جمله به این اعمال می توان اشاره کرد: دود کردن اسپند و کندر فراوان، خواندن چهار قل و آیةالکرسی. قابله نیز یک شمشیر یا یک کارد به دست می گرفت و دور اتاق راه می افتاد و نوک شمشیر را به چهار دیوار اتاق میزد. سپس شمشیر یا کارد را کنار رختخواب زائو می گذاشت و به این ترتیب به اعتقاد خود نوزاد و مادر را «حصار» می کردند تا از اجنه و دیو در امان باشند.

در شهر سیرجان علاوه بر این اعمال به دستمالی که جلوی سر نوزاد می بسته اند 7 تا 40 عدد سوزن خیاطی می زدند و عقیده دارند که با این کار آل و جن سراغ او نخواهد رفت. با توجه به اینکه یکی از خویشکاری های خراد تأمین تندرستی و از بین بردن پلیدی ها است شاید بتوان این اعمال را که در ششمین شب تولد نوزاد اجرا می شود با این خویشکاری مرتبط کرد.