دیدار با «اسطرلاب»های تاریخی در کتابخانه و موزه ملی ملک

1402/4/24 ۰۹:۵۱

گوشه‌ای از «تالار علوم در ایران اسلامی» در کتابخانه و موزه ملی ملک، ویترینی آرام گرفته. چند اثر زیبای تاریخی در این ویترین، دنیایی از قصه را در پسِ خود دارند. اسطرلاب‌‌های تاریخی در این ویترین، نمایان‌گر گوشه‌ای از دانش بومی مردمان روزگار قدیم در شناخت هستی و آسمان‌اند. با هم به تماشای این اسطرلاب‌های تاریخی بنشینیم.

به گزارش روابط عمومی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه آستان قدس رضوی، با بیتی از غزل مولانا به دیدار این شی تاریخی در بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران می‌رویم؛

تو جویایی و ناجویا چو مغناطیس ای مولا

تو گویایی و ناگویا چو اسطرلاب و میزانی

اسطرلاب، نام چند ابزار است که برای هدف‌های نظری و عملی گوناگونی از جمله نمایش دادن وضعیت آسمان و حل مساله‌های مختلف نجومی، به کار می‌روند. واژه اسطرلاب که در متون کهن عربی، گاه به صورت «اصطرلاب» هم نوشته می‌شده، از یک ترکیب یونانی به معنای «ابزاری برای فهم ستارگان» گرفته شده است. یک صفحه دایره‌وار فلزی از جنس‌های برنز، برنج ، آهن یا فولاد که با ظرافت، دقت و استحکام ساخته شده‌اند، بخش‌های گوناگون اسطرلاب را تشکیل می‌دهند. «حمزه اصفهانی» واژه «اسطرلاب» را عربی‌شده کلمه فارسی «ستاره‌یاب» می‌داند. دانشمندان ایرانی مسلمان آن را جام جم، جام جهان‌نما یا آینه جم می‌خواندند.

از ستاره‌شناسان آشوری تا منجمان مسلمان

مطالعه منابع و بررسی آثار به جای‌مانده نشان می‌دهد اسطرلاب در مدل‌های گوناگون «مسطح»، «کروی» و «خطی» وجود و کاربرد داشته است. اسطرلاب مسطح در این میانه به علت آسانی در جابه‌جایی و کاربرد، رایج‌ترین گونه بوده که در سده‌های میانه تاریخ ایران اسلامی تا اندازه زیادی تکامل یافته است. بسیاری از منابع تاریخی اختراع اسطرلاب را به «هیپارخوس» یونانی نسبت داده‌اند اما به نظر می‌رسد بهره‌گیری از ابزارهای مشابه با توانایی‌های گوناگون در میان ستاره‌شناسان آشوری و بابلی رایج بوده و نمونه‌های یونانی، دستاورد تکمیل این ابزارها بوده‌ است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد اسطرلاب‌های فراوانی در فاصله سده‌های نهم تا نوزدهم میلادی در ایران و دیگر کشورهای اسلامی ساخته شده است.

ورود اسطرلاب به حلقه علوم ایرانی اسلامی

«ابن ندیم»، «ابراهیم فزاری» منجم سده دوم هجری را نخستین مسلمان سازنده اسطرلاب معرفی می‌کند. مسلمانان کمی پیش از نیمه سده دوم هجری در شهر «حَران» که در آن زمان یک مرکز یونانی‌مآب علمی بود، برای نخستین‌بار با اسطرلاب آشنا شدند. کهن‌ترین اسطرلابی که تاکنون به جای‌مانده، در سال ۳۷۴ قمری برابر با ۹۸۴ میلادی به دست دو برادر اصفهانی به نام‌های «احمد» و «محمد ابن ابراهیم» در اصفهان ساخته شده است اما گویا کهن‌ترین نمونه شناخته شده‌ای که نام سازنده و تاریخ ساخت برآن نقش بسته، اسطرلابی است که به گواهی کتیبه کوفی پشت کرسی آن به دست «بسطلس» در تاریخ ۳۱۵ قمری ساخته شده است.

به تماشای نقشه متحرک آسمان بنشین

اسطرلاب مسطح پرکاربردترین ابزار کهن نجومی بوده است. اسطرلاب شبیه یک نقشه متحرک آسمان است که در آن ستارگان و مسیر خورشید روی یک صفحه شبکه‌ای به نام «عنکبوت» تصویر شده‌اند. عنکبوت را می‌توان روی صفحه دیگری که افق بر آن تصویر شده است، چرخاند؛ بدین ترتیب طلوع و غروب ستارگان و خورشید و مسیر حرکت آن‌ها در آسمان بازسازی خواهد شد. اگرچه در ذهن بسیاری از مردم اسطرلاب به ویژه همراه با کلمه «رمل»، یادآور طالع‌بینی و احکام نجوم است، اما واقعیت آن است که اسطرلاب یک ابزار محاسباتی و اندازه‌گیری است که با بهره‌گیری از آن می‌توان بسیاری از مسایل نجومی و هندسی را بدون نیاز به محاسبه حل کرد.

جزییات اسطرلاب؛ از حلقه تا عنکبوت

اسطرلاب اجزای گوناگونی دارد که آشنایی با آن‌ها و کاربردهایشان می‌تواند به کارگیری آن را ساده‌تر کند.

«حلقه»؛ قطعه‌ فلزی‌ دایره‌ای‌ است‌ که‌ به‌ هنگام‌ کار با اسطرلاب‌ می‌توان‌ آن را به‌ عنوان‌ دستگیره یا آویز به کاربرد. گاه‌ حلقه دیگری‌ که‌ ممکن‌ است‌ فلزی‌، نخی‌ یا ابریشمی‌ باشد وآن را علاقه‌ می‌نامند، به‌ آن‌ می‌افزایند.

«عروه»؛ دایره‌ای‌ فلزی‌ است‌ که میان‌ حلقه‌ و کرسی‌ قرار می‌گیرد. نقش‌ این‌ دو (یا سه‌) ابزار، فراهم‌‌سازی‌ امکان‌ چرخش‌ کامل‌ اسطرلاب‌ و قرار گرفتن‌ آن‌ در جهت‌ درست، به‌ هنگام‌ کار با آن‌ است‌.

«کرسی»؛ زایده‌ای‌ بر قوس‌ کوچکی‌ از محیط اسطرلاب است‌ ‌ که‌ عروه‌ بدان‌ متصل‌ می‌شود.

«اُم»؛ صفحه اصلی‌ و غیر قابل‌ انتقال‌ اسطرلاب‌ است‌ که دیواره‌ای‌ آن را دربرمی‌گیرد. این‌ صفحه‌ بیش‌تر برای‌ یافتن‌ جهت‌ قبله‌ به‌ کار می‌رود.

«حجره»؛ فضایی‌ تهی‌ است که‌ از ام‌ اسطرلاب‌ و دیواره آن‌ تشکیل‌ می‌شود. صفحه‌های‌ قابل‌ انتقال‌ اسطرلاب‌ و عنکبوت‌ در آن‌ جای‌ می‌گیرند.

«صفایح»؛ قطعه‌هایی دایره‌شکل با سوراخی‌ در مرکز دایره‌اند که‌ محور اسطرلاب‌ از آن‌ها‌ می‌گذرد.

«عنکبوت»؛ صفحه‌ای‌ شبکه‌ای است‌ که روی‌ آن‌ دو دایره‌ رسم‌ شده‌ است‌. عنکبوت‌ روی‌ صفایح قرار می‌گیرد و خطوط و قوس‌های‌ صفایح، از لابه‌لای‌ بریدگی‌های‌ آن‌ دیده‌ می‌شود.

«عِضاده»؛ بازوی‌ متحرکی مانند خط‌کش‌ ‌است ‌با سوراخی‌ در میانه که‌ به‌ کمک‌ محور در پشت‌ اسطرلاب‌ قرار می‌گیرد و دو سر آن‌ اندکی‌ تیز است‌. در نزدیکی‌ دو سر آن‌، دو قطعه‌ مربع‌ شکل‌ نصب‌ شده است که‌ آنها را لبنه‌، یا هدفه‌ می گویند که در میان‌ هر یک‌ از آن‌ دو سوراخی‌ ریز به‌ نام‌ سوراخ‌ شعاع‌ وجود دارد.‌ ستارگان‌، یا هر چیز دیگری از درون‌ آن‌ها را دیده می‌شوند.

«محور»؛ میله‌ای‌ باریک است‌ ‌که‌ قطب‌ نیز نامیده‌ می‌شود. این‌ میله‌ از سوراخ‌های‌ مرکز ام‌ اسطرلاب‌ و مراکز صفحات‌، عنکبوت‌، عضاده‌ و گاه‌ نیز شاخص‌ می‌گذرد به‌ گونه‌ای‌ که‌ این‌ اندام‌ها تنها حرکت‌ چرخشی پیرامون‌ محور داشته‌ باشند.

«فرس»؛ وسیله‌ای است که برای‌ جلوگیری‌ از جدا شدن‌ صفحات‌ و عنکبوت‌ و عضاده‌ از محور در سوراخ‌ محور جای‌ داده‌ می‌شود.

اسطرلاب؛ این چندکاره جادویی

برای اسطرلاب بیش از 300 کاربرد تاکنون آورده شده است. برخی از مهم‌ترین آن‌ها بدین‌گونه‌اند:

نمایش آسمان در لحظه دلخواه

تعیین زمان از طریق مشاهده اجرام آسمانی

اندازه‌گیری فاصله‌هایی مانند رودخانه‌ها و بلندی کوه‌ها

محاسبه مکان اجرام آسمانی

سنجش ارتفاع، سمت، بعد و مِیل خورشید و ستارگان

محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی در زمان دلخواه

تعیین اندازه روز و شب

تعیین ظهر شرعی

تعیین قبله