دانش‌نامه‌نگاری به‌مثابۀ مسئولیتِ اجتماعی / مریم صادقی

1401/3/2 ۱۰:۰۲

چهار دهه است که نام «کاظم موسوی بجنوردی» با عنوان دائرة‌المعارف و دانش‌نامه‌نویسی چنان درآمیخته و هویت واحدی ساخته که برای هر اهل فنی تصور یکی بدون تداعی دیگری محال است.

درباره خدمات «کاظم موسوی بجنوردی» به فرهنگ ایران

چهار دهه است که نام «کاظم موسوی بجنوردی» با عنوان دائرة‌المعارف و دانش‌نامه‌نویسی چنان درآمیخته و هویت واحدی ساخته که برای هر اهل فنی تصور یکی بدون تداعی دیگری محال است. افزودن آثار سترگی چون تاریخ جامع ایران و جغرافیای مفصل ایران به مجموعۀ دانشنامه‌های تألیف‌شده در مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی میراث گران‌سنگی را پدید آورده که شاهدی است بر میزان پای‌بندی و تعهد آقای بجنوردی در اعتلای فرهنگ ایرانی. حمیتی که بر هیچ دل‌سوختۀ فرهنگ پوشیده نیست اما این فقط یک منظر از تلاشی است که طی این چهار دهه در این مرکز به وقوع پیوسته است. به گمانم حرکت بس پرتوان‌تری که طی این سال‌ها با قدرت تمام و بدون هیچ هیاهویی به مسیر خود ادامه داده است و به‌مثابۀ مسئولیت اجتماعی مرکز در قبال جامعه فرهنگی کشور تلقی می‌شود پرورش نسلی از پژوهش‌گران کارآمد و برجسته است که روش تحقیق می‌دانند، مآخذ را می‌شناسند، دست به قلم هستند و دغدغۀ فرهنگ ایران را دارند. پژوهش‌گرانی که زان‌پس به هر مؤسسه‌ای که وارد شدند هر کار سخیفی را نپذیرفتند و ذائقۀ علمی محیط خود را چه دانشگاه باشد و چه سایر مؤسسات فرهنگی ارتقا بخشیدند.

به‌خوبی به یاد دارم که سی‌واندی سال پیش که به این مجموعه پیوستم در اولین دیداری که با جناب بجنوردی داشتم پس از چند پرسش و جوابِ مصاحبه‌مانند، این جملۀ ایشان که «من کار با جوان‌ها را دوست دارم» سرآغاز همکاری و فعالیتم در مرکز شد. جمله‌ای که بدون‌شک صدها جوان دیگر نیز از ایشان شنیده‌اند. شاید برای نسلی که با یک کلیک به انبوهی از اطلاعات درباره هر موضوعی دست می‌یابند، حال ما که برای حتی دست‌یافتن به اعلام زرکلی و یا معجم المؤلفین کحاله مجبور بودیم تا کتاب‌خانۀ مجلس برویم و تازه از روی کتاب‌ها یادداشت برداریم، پرسه‌زدن در میان کتاب‌خانه‌‎ای با صدهاهزار جلد قابل تصور نباشد. شاید باور نکنید برای دانش‌جوی زبان و ادبیات عربی که تلفظ صحیح بسیاری از نام‌های کتاب‌ها را نمی‌دانست، کتاب‌خانۀ مرکز می‌توانست قطعه‌ای از بهشت محسوب شود. شاید برای جوانان ما دیگر هرگز به نسل دکتر آذرنوش‌ها که با عشق و علاقه تمام و حوصله‌ای وصف‌ناشدنی از اولین مراحل فیش‌برداری تا بازنگریِ دانه‌دانۀ این فیش‌ها و راهنمایی تا تألیف مقاله و بارها تصحیح و راهنمایی و دکتر مجتبایی‌ها که کلمه‌کلمه برای ترجمۀ متنی فرانسوی همراهم بودند و ترجمه‌ام را اصلاح می‌کردند دست‌نایافتنی باشد و هزاران‌هزار نمونه دیگر از هم‌صحبتی با برترین اساتیدی که لحظه‌ای از آن لحظات می‌تواند حسرت دانش‌جویان باشد تنها گوشه‌ای از زندگی ما در مرکزی بود که همگی آن را جزیره‌ای می‌نامیدیم در میان بحر مخوف بی‌فرهنگی و بدفرهنگیِ جامعه. ابداعات جناب بجنوردی هم‌چون پرونده‌های علمی و بررسی منابع مقالات روحیه‌ای از کار تیمی را ایجاد کرد که نمونه‌ای از آن را نمی‌توان در جایی دیگر جست‌وجو کرد و کادری از تیمی جوان که هریک پس از چندسال کار، خود راه‌نمای جوان‌تری می‌شدند و هر چه در کف داشتند بی‌هیچ بخل علمی در اختیار تازه‌واردان می‌گذاشتند. جوانانی که در مرکز مشغول به فعالیت می‌شدند هیچ‌وقت کارمند مرکز نبودند و خروجی آن به‌قدر وسع خود افراد پژوهش‌گر، مؤلف و ویراستار بود. جوانانی که بعضاً اکنون در میانه عمر هستند و چه هنوز در مرکز فعالیت داشته باشند و چه در هر مؤسسۀ دیگری مرکز را خانۀ پدری خود می‌دانند و مؤسساتی که به این نسل از پژوهش‌گران می‌بالند قطعاً وامداران جناب بجنوردی هستند که عمری را در تربیت پژوهش‌گر و به قول خودشان کار با جوانان گذاشتند. پس از سی‌واندی سال هنوز هروقت در کنارشان هستم خود را همان جوانکی می‌یابم که در میان قفسه‌های کتاب می‌پلکید و صدای غزل‌های شاعران و صدای برخورد شمشیرها را به‌‎وضوح از میان دفتین کتاب‌ها می‌شنید. مردی که در آستانۀ هشتاد سالگی هنوز هر وقت می‌بینیم‌شان یا در حال خواندن هستند یا نوشتن و نت‌برداشتن و هنوز هم لمس کاغذ و بوی کتاب برای‌شان شیرین‌تر از تمامی تکنولوژی‌های نوینی است که خود در مرکز از آن بهره می‌گیرند.

*مریم صادقی؛ مدیر بخش‌های گزینش عناوین و بررسی منابع مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی

منبع: ماهنامۀ تجربه، شمارۀ ٨، خرداد ١۴٠١