تهران، شهر موزه‌ها / احمد مسجدجامعی‌

1400/3/9 ۰۸:۲۸

تهران نه تنها شهری تاریخی است، که کاوش‌های باستان‌شناسی نشان از پیشینه کهن چند هزار ساله آن دارد. ری، عروس شهرهای روزگار پیشین نیز، تباری هفت هزار ساله را در چشمه علی به خاطر می‌آورد. کشفیات پهنه قیطریه شمیران که اشیاء فراوان آن در موزه رضا عباسی در خیابان شریعتی چیده یا انبار شده‌اند، یادآور سکنه نخستین اینجا در حدود سه هزار سال پیش است و بالاخره بانوی هفت هزار ساله تهرانی در کنار آخرین بنای باشکوه یادمانی خاندان امام جمعه تهران (از خاندان مشهور خاتون‌آبادی ملقب به امامی)،‌ بُعد دیگری از تاریخ کهن این کلانشهر امروز را نشان می‌دهد.

تهران نه تنها شهری تاریخی است، که کاوش‌های باستان‌شناسی نشان از پیشینه کهن چند هزار ساله آن دارد. ری، عروس شهرهای روزگار پیشین نیز، تباری هفت هزار ساله را در چشمه علی به خاطر می‌آورد. کشفیات پهنه قیطریه شمیران که اشیاء فراوان آن در موزه رضا عباسی در خیابان شریعتی چیده یا انبار شده‌اند، یادآور سکنه نخستین اینجا در حدود سه هزار سال پیش است و بالاخره بانوی هفت هزار ساله تهرانی در کنار آخرین بنای باشکوه یادمانی خاندان امام جمعه تهران (از خاندان مشهور خاتون‌آبادی ملقب به امامی)،‌ بُعد دیگری از تاریخ کهن این کلانشهر امروز را نشان می‌دهد. در ایام اکتشافات اخیر، پیشنهاد من این بود که در همان‌جا سایت ویژه‌ای برای حفاظت از این همه شگفتی برپا شود تا در کنار بناهای باشکوه و ماندگار کاروانسرای صفوی خانات و بازار تهران و قبر آقا و امامزاده اسماعیل و کلیسای تاریخی طاطائوس و آب‌انبار بزرگ شهر (نخستین موزه مردم‌شناسی تهران)، مجموعه‌ای دیدنی فراهم آید که محرک توسعه در منطقه پر‌آسیب فضاهای پیرامون میدان تره‌بار سابق باشد. تهران، از سوی دیگر یادآور تأسیسات شهری جدید است که نقطه آغاز بسیاری از آنها در پایتخت ایران بوده است؛ از جمله عکاسی، فیلم‌سازی، تلگراف، رادیو، تلویزیون، صنایع چاپ، راه‌آهن، خیابان، میدان، روزنامه، باغ وحش، موزه و صنایع سیمان، گلیسیرین، پارچه‌بافی و حتی تشکیلات مدنی بلدیه، پست، مجلس و … ؛ اینها بخش دیگری از تاریخ تهران هستند. اگر این موارد را کنار هم بگذاریم، تهران امروز مشتمل بر ری و شمیران دیروز، از هیچ شهر دیگری در زمینه سابقه شهری دیرین و روزگار نو چیزی کم ندارد. در سال‌های اخیر توجه به هویت تاریخی افزایش یافته و بسیاری به دنبال پیشینه زندگی و کار و مدنیت در این شهر هستند؛ بنابراین موزه‌ها به عنوان یکی از رویکردهای فرهنگی شهر، اهمیت فراوانی پیدا کرده‌اند. این موزه‌ها ضرورتاً به گذشته دور برنمی‌گردند و بسیاری از آنها سابقه فعالیت خاصی را نشان می‌دهند؛ مانند موزه‌های سینما و موسیقی و پست و فرش که به دوره معاصر پرداخته‌اند و از همین عنوان هم بهره برده‌اند؛ مانند موزه هنرهای معاصر.‌

موزه به معنای مدرن آن برای نخستین بار در زمان ناصرالدین شاه در شمال کاخ گلستان طی سه سال شکل گرفت. محمد حسن خان اعتمادالسلطنه اولین تعریف دقیق از موزه را چنین ارائه می‌دهد: «موزه به اصطلاح اهالی فرنگ، عبارت از مکان و محلی است که مخزن آثار قدیم و اشیاء بدیعه و نفایس و مستظرفات دنیاست از هر تحفه و یادگاری که در آن مخزون و موضوع است.» او در جای دیگر می‌نویسد: «از غرایب آثار عتیقه و مفردات اعلاق نفیسه و بدایع اشیاء یتیمه از هرجنس و هرقبیل چون مقدارى لایق در محل واحد جمع و وضع شود، آن را در ممالک اروپا «موزه» مى‏نامند و دولت‌ها در اتساع نطاق امر موزه با یکدیگر همى به تنافس مى‌گذرانند و پیوسته تفاضل مى‏ورزند …»‌

گزارش‌های بسیاری از موزه همایونی در خاطرات ناصرالدین شاه آمده است. همچنین برخی از گردشگران و هیأت‌های سیاسی که گذرشان به کاخ گلستان و ارگ سلطنتی می‌افتاد، یادی از آن کرده‌اند؛ به عنوان نمونه، لرد کُرزُن، سیاستمدار مشهور انگلیسی، روایت مستندی از موزه و آثار آن به‌دست می‌دهد. یکی از آثار موزه، کره جواهر نشان است که به قول لرد کُرزُن آن را «شاهکار صنعتى دوران پادشاهى ناصرالدین شاه» نامیده و شاه خود با آن عکسی در تالار برلیان کاخ گلستان به یادگار گرفته است. این کره در سال ۱۲۹۱ ق. به دستور ناصرالدین شاه و به دست ابراهیم مسیحی و نظارت نجم‌الدوله ساخته شد و بنابر اظهارات کرزن، ۵۱۳۶۶ قطعه جواهر به وزن ۳۶۵۶۰۴ گرم در آن به کار رفته است.‌

الگوی موزه ناصری هرچند برگرفته از سفر او به غرب است، اما در ذات خود بسیاری از تکایا، مساجد و امامزاده‌های پیشین به نوعی موزه‌های عمومی و باز بوده‌اند. موزه ملی بنا به تعریف جدید، نخستین بار در پایان دوره قاجاریه راه‌اندازی شد. مرتضی قلی‌خان ممتازالملک، وزیر معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، در یکی از اتاق‌های دارالفنون نخستین موزه ملی ایران را در سال ۱۲۹۵ بنیانگذاری کرد. برخلاف موزه همایونی که به صورت خصوصی و سلطنتی بود و مردم عادی راهی بدان نداشتند، موزه ملی، عمومی و بازدید آن رایگان بود. نکته مهم آن که به قول عین السلطنه، اشیای آن جز از موزه ناصری، از هدایای مردمی تأمین شده بودند. شکل‌گیری دولت پهلوی با جلوه‌هایی از باستان‌گرایی، زمینه شکل‌گیری موزه ایران باستان را به‌وجود آورد. در ابتدا، برای صیانت از آثار ملی قانون «حفظ آثار ملی» در سال ۱۳۰۹ طرح و تصویب شد. در بخشی از این قانون نگهداری آثار در موزه‌های دولتی پیش‌بینی شده بود. بنابراین دولت ناگزیر شد تا موزه ایران باستان را تأسیس کند. این اتفاق در سال ۱۳۱۲ به ابتکار علی‌اصغر حکمت، وزیر معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، روی داد. او طراحی و ساخت این موزه را به آندره گدار سپرد و گدار نیز طی ۴ سال موزه زیبای ایران باستان را که سر در آن از بنای باشکوه طاق کسری در دوره ساسانی الهام گرفته شده بود، ساخت.‌

در زمانی که در دولت بودم، بندهایی در برنامه پنج ساله چهارم توسعه به تصویب رساندیم که بر اساس آن دستگاه‌های اجرایی موظف شدند در حوزه حفظ، بازسازی و نگهداری ساختمان‌های قدیمی و اشیای تاریخی، اقدامات اجرایی و اثرگذار انجام دهند. البته این راه از مصوبه دولت آغاز شد و بعدها در برنامه سوم در قالب یک تبصره و در برنامه چهارم در قالب چند ماده و بند توسعه یافت. این بندها روح جدیدی در حفظ میراث فرهنگی دمیدند و موجب شدند ده‌ها ساختمان و هزاران شیء گردآوری شوند.‌

به عنوان مثال در بند ح ماده ۱۰۴ برنامه چهارم «حمایت یا مشارکت با هنرمندان و مجموعه‌دارانی که قصد ایجاد موزه شخصی آثارهنری خویش یا کتابخانه را دارند؛ از جمله استفاده از فضاهای دولتی به‌صورت امانی، با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت مسکن و شهرسازی، تمامی شهرداری‌ها و سایر دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط» به صراحت بیان شده است.‌

همچنین در ماده ۱۱۴ در ۳ بند، ایجاد و توسعه موزه‌ها، جلب مشارکت بخش خصوصی و حفظ آثار فرهنگی تصریح شده است. این روند هنوز هم ادامه دارد، هرچند برخی دستگاه‌ها به اندازه کافی به اهمیت این موضوع پی نبرده‌اند؛ مثلا وزارت امور خارجه می‌تواند برای خود موزه‌های اختصاصی از کتاب‌های خطی، اسناد و اشیاء و تابلوهای نفیس گرد آورد. در همان سال‌هایی که در دولت بودیم مصوبه‌ای ارائه کردیم و قرار شد محوطه سردر باغ ملی تبدیل به مجموعه موزه‌های تخصصی شود؛ از جمله موزه دیپلماسی. پیشترها اداره اسناد وزارتخانه هم در همین قسمت بود. خوشبختانه موزه‌های عبرت، پست، ثبت و … در ساختمان‌های قدیمی آنجا راه‌اندازی شدند ولی متأسفانه آنچه در نظر داشتیم در مورد وزارتخانه به سرانجام نرسید.‌

در دوره چهارم شورای شهر مدیریت شهری، محوطه سردر باغ ملی را بازسازی و مبلمان و محوطه و فضای سبز و نورپردازی آن را ساماندهی کرد، اما دسترسی به موزه‌ها مشکل‌تر شد؛ زیرا درهای این خیابان در بسیاری از ساعات به روی شهروندان بسته است که دلیل آن را مثلاً مسائل امنیتی ذکر می‌کنند.‌

از دیگر مواردی که لازم است به آن توجه ویژه شود، راه‌اندازی موزه تهران و دست‌کم موزه بلدیه تهران است که مصوبه شورای سوم شهر تهران را دارد و از آن زمان تاکنون مغفول مانده است. ساختمان پیشین روزنامه اطلاعات که اکنون خالی و در اختیار شهرداری است و بنای نخستین آن کمابیش همزمان با ساخت موزه ملی در ایران است، برای این کار مناسب است زیرا پیرامون آن مجموعه‌ای از موزه‌های ملی کشور قرار گرفته‌اند.‌

سه سال پیش در طبقه دوم موزه ملی ایران نمایشگاهی از آثار تاریخی مربوط به تهران گذاشته شد که قدیمی‌ترین آنها گلدانی آراسته و هنری مربوط به ۵۰۰۰ سال پیش بود و در کنار آن ده‌ها اثر دیگر قرار داشت. به هر حال راه‌اندازی موزه تهران در ۱۴۰۰ هجری می‌تواند کاری عملی و اثری ماندگار باشد.‌

با همه این نواقض در این سال‌ها در ایران موزه‌های بسیاری به صورت خصوصی و دولتی تأسیس شده‌اند. موزه‌های ثبت شده به بیش از ۱۵۰ و مجموعه‌های ثبت نشده به بیش از ۴۰ مورد می‌رسند. در واقع تهران مجموعا حدود ۲۰۰ موزه دارد که از این بابت می‌توان آن را شهر موزه‌ها نامید. در کنار آن، مجموعه‌های تاریخی کاخ گلستان، کاخ سعدآباد، کاخ نیاوران و کاخ مرمر که واجد ارزش‌های فراوان تاریخی هستند، ولی کاربری موزه نداشتند نیز به جمع موزه‌های تهران اضافه شدند. با این حال گستره مکان‌های تاریخی و موزه‌های تهران بیش از این اعداد و ارقامی است که تاکنون بیان شده‌اند. بسیاری از سایت‌ها و ساختمان‌های تاریخی از جمله ساختمان وزارت خارجه، عمارت کلاه فرنگی عشرت آباد و … هنوز در اختیار ارگان‌ها و سازمان‌ها قرار دارند. باری تهران ظرفیت آن را دارد که در سطح جهان به عنوان شهر موزه‌ها بدرخشد.

منبع: روزنامه اطلاعات