اقدامات و تحولات نظامی در دوران صدارت امیرکبیر

1397/10/22 ۰۷:۵۲

با شروع قرن نوزدهم، همجواری ایران با حوزۀ تحت نفوذ کمپانی هند شرقی دولت بریتانیا را متوجه اهمیت سیاسی و استراتژیک این کشور به لحاظ حفظ منافع خود کرد. تعرض افغانها به هندوستان و خطر یورش ناپلئون مهم‌ترین تهدیدها برای دولت بریتانیا بشمار می‌آمد. بنابراین اولین معاهدات سیاسی و تجاری خود را با ایران منعقد کردند.

هومن صدیقی: با شروع قرن نوزدهم، همجواری ایران با حوزۀ تحت نفوذ کمپانی هند شرقی دولت بریتانیا را متوجه اهمیت سیاسی و استراتژیک این کشور به لحاظ حفظ منافع خود کرد. تعرض افغانها به هندوستان و خطر یورش ناپلئون مهم‌ترین تهدیدها برای دولت بریتانیا بشمار می‌آمد. بنابراین اولین معاهدات سیاسی و تجاری خود را با ایران منعقد کردند.

از سوی دیگر روس ها با عبور از آسیای مرکزی و قفقاز، سواره نظام قبیله‌ای را که به تحقیر اراذل خطابشان می‌کردند براحتی شکست داده و معاهده‌های ننگین ترکمانچای و گلستان را به فتحعلیشاه تحمیل کردند. کسب امتیازات دیپلماتیک، امتیازهای تجاری را به‌دنبال آورد و امتیازات تجاری راههای نفوذ اقتصادی را برایشان هموار ساخت و در نتیجه آشفتگی‌های اجتماعی شدیدی پدید آمد. در برابر این مشکلات پادشاهان قاجار در نیمه اول سده تلاش کردند با انجام اصلاحات فراگیر، برنامه دفاعی گسترده‌ای را اجرا کنند، نبود توفیق در این برنامه سبب شد که در نیمه دوم سده فقط به اصلاحات تدریجی و جزئی بپردازند.

نخستین برنامه نوسازی و بازسازی را عباس میرزا آغاز کرد و به تقلید از سلطان سلیم سوم به ایجاد نظام جدید در آذربایجان مبادرت کرد. دومین اقدام در راستای نوسازی را میرزا محمد تقی خان فراهانی مشهور به امیرکبیر آغاز نمود. امیر چون مدتی به‌عنوان لشکر نویس نظام و بعد با عنوان مستوفی نظام در لشکر آذربایجان خدمت کرده بود و همچنین نزدیک به دو سال را در مقام فرستاده ویژه سیاسی برای حل اختلاف مرزی ایران با عثمانی در ارزنه الروم بسر برده بود.(کنفرانس ارزنه الروم نخستین مجمع بین‌المللی بود که اختلاف‌های دیرینه ایران و عثمانی، با شرکت مأموران میانجی انگلیس و روس مورد گفت‌و‌گو قرار گرفت) امیر می‌دانست که برای تجهیز و افزایش توان دفاعی ارتش به سلاح روز، کارشناس و متخصص نیاز است. از این‌رو اقدام به احداث مدرسه دارالفنون کرد و برای علوم وفنون مختلف، خصوصاً علوم نظامی از کشور اتریش و پروس استاد استخدام کرد. رشته‌های اصلی تعلیمات دارالفنون عبارت بودند از: پیاده نظام و فرماندهی، توپخانه، سواره نظام، مهندسی، ریاضیات، نقشه کشی، معدن شناسی، فیزیک وکیمیای فرنگی و داروسازی، طب و تشریح و جراحی، تاریخ و جغرافیا و زبان‌های خارجی. همچنین به تأسیس بیش از ۱۵ کارخانه نظیر کارخانجات توپ‌ریزی، اسلحه‌سازی و پارچه بافی... مبادرت کرد. امیر برای تأمین هزینه این طرح‌ها و اقدامات، مخارج دربار را کاهش داد و با افزایش عوارض گمرکی واردات و نظارت دقیق بر کار مأموران مالیاتی و وضع مالیات‌های جدید درآمدهای دولتی را افزایش داد. امیرکبیر با وضع نظام بنیچه سعی داشت برای تنظیم امور لشکری که تا پیش از این به طرز چریک تهیه می‌شد و در موقع لزوم به ایلاتی که در اطراف مملکت پراکنده و دارای اسلحه و تجهیزاتی بودند اخطار می‌شد که در فلان نقطه تمرکز یافته و با نظریات اولیای امور و اوامر خوانین خود که به منزله فرماندهان بودند شروع به عملیات کنند. بنیچه به معنی اساسنامه و در اصطلاح مالیه سابق عبارت از صورت تقسیم مالیات هر ده بر آب و خاک آن ده است که سهم هر جریب زمین با ساعت آب یعنی واحد مالیاتی را معین و بدهی هر ملک را از کل مبلغ مالیات مشخص کند. برای اینکه قشونگیری هم مثل مالیات بر پایه اساسی مستقر شود بنیچه مالیاتی را مأخذ دادن سرباز هم مقرر داشتند. خرج سفر سرباز تا محل اردوگاه و فرستادن کمک خرج برای سرباز و خانواده او در مدت بودن او در سر خدمت برعهده صاحب بنیچه (ملک) بود و سربازی که از طریق بنیچه به خدمت اعزام می‌شد از هر خانواری در آن ده کمک جنسی و پولی به‌طور مساوی اخذ و به خانواده سرباز داده می‌شد.

امیر برای حفظ امنیت شهر تهران دستور داد چند قراولخانه در کوچه‌ها و خیابانها بنا کنند. عنوان «نظمیه» نخستین بار در زمان او به‌کار برده شد.همچنین به جهت آگاهی از روابط درباریان و روحانیون و عمال سفارتخانه‌ها تشکیلات خبر‌رسانی و خفیه‌نویسی وسیع و منظمی به نام منهیان بوجود آورد به‌طوری که مردم او را عالم بر اسرار مملکت می‌دانستند و حتی عوام نسبت کرامت به وی می‌دادند.

منابع:

۱- فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران، خوارزمی سال ۱۳۵۴

۲- یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، نشر نی۱۳۹۴

منبع: روزنامه ایران