اندیشه سیاسی امام موسی صدر

گزارش نشست هفتگی شهر کتاب به مناسبت رونمایی کتاب درآمدی بر اندیشه‌ سیاسی امام موسی صدر

نشست هفتگی شهر کتاب به رونمایی کتاب «درآمدی بر اندیشه‌ سیاسی امام موسی صدر» اختصاص داشت که به تلاقی اندیشه و عمل این شخصیت برجسته می‌پردازد. این جلسه با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن اختری، حجت‌الاسلام و‌المسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری، دکتر شریف لک‌زایی و مهندس مهدی فیروزان برگزار شد.‏

‏در ابتدای این نشست مهدی فیروزان ـ مدیرعامل شهر کتاب‌ ـ اظهار داشت: کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام موسی صدر» حاصل تحقیق و پژوهش و بیش از آن، زیست نویسنده‌ آن با اندیشه و آثار امام موسی صدر است. از این‌رو از دیگر کتاب‌ها در این باره متمایز است. کسانی که از حیث نظری یا زندگی با امام آشنایی دارند، می‌دانند که میان اندیشه و عمل او پیوستگی و پیوند برقرار است. هرآنچه در عمل اوست، مبتنی بر اندیشه‌ای است که زمینه‌ساز اعمال دیگرش است؛ یعنی منظور از منظومه‌ فکری امام صدر این است که آنچه او امروز می‌گوید، آنچه سه سال پیش گفته است و آنچه ده سال بعد می‌گوید، از همجنسی، یکدستی و یکپارچگی برخوردار است. این پیوند میان اندیشه و عمل، این خلوت و جلوت یکسان؛ یعنی یکسانی امام در خانه و بیرون، از یک خانواده بودن واکنش‌های او در برخورد با حوادث، کاری بسیار دشوار است.

یکی از پاسخ‌هایی که این کتاب درباره‌ شکل‌گیری اندیشه‌ او داده است، استادانی چون علامه طباطبایی و افرادی چون آیت‌الله شیخ صدرا بادکوبه‌ای است که از جنس حکمت متعالیه‌اند.‏ در حکمت متعالیه، آنچه در بحث بر زمین باید اتفاق بیفتد، همانی است که از جنس علم و تئوری در ادامه حرکت وجودی آدم اتفاق می‌افتد. این نکته در پاسخ لک‌زایی وجود دارد که اگر ملاصدرا دست‌پرورده‌ای داشته باشد، بایست عمل و نظرش یکسان باشد.‏

نکته دومی که همیشه از آن سؤال شده و در این کتاب آمده است، وجود مجموعه مدونی از نظریات امام برای مطالعه است. امام موسی صدر یکی از معدود مصلحان دینی است که در چند قرن اخیر، توفیق پیاده کردن آرای خودشان را داشته‌اند. حال این سؤال مطرح است که: برای شناختن او باید چگونه عمل کرد؟ هیچ عملی بدون ابتنای بر نظر صورت نمی‌گیرد. معمولا به میزانی که اندیشه، علم یا نظریه قوی و حقیقتی و ماندگار باشد، عمل هم ماندگار می‌شود. ما برای شناخت نظریه‌ سیاسی و فقهی او که تئوری اصلاحی موفقی داشته، از خود امام موسی صدر به جز بیوگرافی خلاصه‌ای که برای تزی دانشگاهی گفته است، چیزی نداریم. این کتاب اولین تلاش در کشف اندیشه‌ سیاسی اوست. به همین دلیل کاری نو، تازه و در تدوین قطعاً سخت و قابل بحث و گفتگو است.‏

‏امام فیلسوف

دکتر شریف لک‌زایی کتاب حاضر را صرفاً مقدمه‌ای بر مباحث پیرامون امام موسی صدر دانست و اظهار داشت: بن‌مایة اصلی کار نگارنده در این اثر، به‌ویژه در فصلهای آزادی و عدالت، بیشتر فلسفه سیاسی بوده است. یکی از نقاط ثقل این اثر، نشان دادن این است که امام موسی صدر فیلسوف است؛ فیلسوفی که در حکمت متعالیه نشو و نما یافته است. او فرصت نگارش نداشت، اما محتوای مباحثش ـ چه نوشتاری و چه گفتاری ـ سرشار از آموزه‌های موجود و مطرح در حکمت متعالیه است. در این کتاب، مواردی از این مباحث را آورده‌ام، مثل موضوع «جسمانیه ‌الحدوث و روحانیه ‌البقا»، بحث «رابطه نفس و بدن»، بحث «وحدت در کثرت و کثرت در وحدت».

نکته‌ مهم این است که شاید برای اولین بار در کتابی به امام موسی صدر به‌ مثابه فیلسوف و صاحب آثار و اقداماتی منشعب و مبتنی بر فلسفه نگریسته شده است. البته این به معنی نفی تأثیرگذاری فقه و کلام و مباحث قرآنی در ایشان نیست. حکمت متعالیه مجموع این مباحث را می‌تواند در خودش بگیرد.‏

نقطه‌ ثقل دیگر اثر، بحث آزادی است. فضای فعالیت امام موسی صدر در لبنان نمی‌تواند به لحاظ نظری و عملی فارغ از این مبحث باشد. آشنایی من با ایشان نیز از بحث آزادی اتفاق افتاد. او راجع به آزادی نگاهی بسیار روشن و دقیق دارد. یکی از جملات او این است که: «صیانت از آزادی هم جز با آزادی ممکن نیست. اگر بخواهیم از آزادی در جامعه دفاع کنیم، باز باید به آزادی پناه ببریم و از آن استفاده کنیم.» این مبحث در کتاب مانند نخ تسبیحی مباحث را به هم مرتبط کرده است. همچنین در فصلی نیز مبسوط موضوع قرار گرفته و از دیدگاه این امام تبیین شده است.‏

او ضمن اشاره به این که نظریه‌ دولت امام موسی صدر برای اولین بار در این کتاب توضیح داده شده است، اظهار داشت: او در جامعه متنوعِ مذهبی و دینی لبنان نظامی سیاسی را ترسیم می‌کند که بتواند به همه شهروندان، فارغ از سلائق و عقاید، توجه کند و رفاهی نسبی برایشان ایجاد کند. او در نظریه‌ خود از نظام آسمانی صحبت می‌کند؛ یعنی نظریه‌ دولت او را می‌توان «نظریه‌ آسمانی دولت» خواند. من بخشهایی از آن را در این کتاب ترسیم کرده‌ام و در کارِ در دست نگارشم، بیشتر به آن خواهم پرداخت. می‌توانیم از این مفهوم برای جامعه خودمان الهام بگیریم و کارآمدی آن را در جامعه‌مان بررسی کنیم.‏

نکته‌ مهمی که در اندیشه و عمل امام موسی صدر مشاهده می‌شود، این است که برخلاف بسیاری از روشنفکران و عالمان، می‌کوشد ایده‌اش را از راههای مشروع مختلفی تحقق بخشد. او برخلاف غالب عالمان در دوره‌ معاصر، می‌کوشد از صرف نظریه‌پردازی خارج شود. بخشی از کار من هم این بود که نشان دهم اندیشه و عمل او از هم جدا نیست. شاید مبنای فلسفی این امر به ملاصدرا برگردد که می‌گوید حکمت متلازم از نظر و عمل است و هر دو را در بر دارد.‏

‏شش رکن جامعه مترقی‏

حجت‌الاسلام و المسلمین محمدحسن اختری سخنان خود را به توصیف اندیشه و زندگی امام موسی صدر اختصاص داد و کارهایی این‌چنینی را درباره‌ شخصیت‌های یگانه‌ای چون ایشان، ادای احترام و منجر به شناخت و زنده نگه‌داشتن‌ امام موسی صدر دانست.

او اظهار داشت: این شخصیت و آثارش شایسته‌ توجه و شناخت بیشترند. می‌توان اندیشه او را تبیین و درک کرد. او شخصیتی برجسته و بی‌نظیر یا کم‌نظیر در میان شخصیت‌های اسلامی است. داعیة اصلی امام موسی صدر اصلاح است. گرچه او این را ابراز نمی‌کرد. براساس ارتباط و نشست و برخاستی که با ایشان داشتم، وقتی امروز فکر می‌کنم، او را «داعیه‌دار حکومت اسلامی» می‌یابم. بسیاری از شخصیت‌های بزرگ در دویست سال اخیر داعیه‌ حکومت اسلامی داشته‌اند، اما موفق نشدند. از جمله سید جمال‌الدین اسدآبادی، محمدرشید رضا، کاشف‌الغطاء در عراق، ابوالاعلاء مودودی در پاکستان و مرحوم آیت‌الله نائینی، شیرازی و امثالهم. این از امتیازات امام‌خمینی(ره) است که توانسته حکومتی را شکل دهد که شهید محمدباقر صدر آن را «آرمان پیامبران خدا» تعبیر کرده است؛ اما حکومت اسلامی در لبنان به یک معنا شاید اصلاً محقق‌شدنی نباشد؛ چون لبنان کشوری مختلط است.

حرکت امام موسی صدر حرکتی به داعیه اصلاح و حکومتی به نام حکومت اسلامی است. اگر بخواهیم حرکت او را در زمینه‌ فعالیت‌ها و تلاش‌هایش ارزیابی کنیم، باید به لبنان قبل از آن دوره نگاهی بیندازیم. به این که جایگاه شیعه در آن زمان در لبنان چگونه بوده است.‏

بعد از درگذشت سید شرف‌الدین، مسلمانان و مسیحیان از امام موسی صدر به‌ عنوان جایگزین شرف‌الدین استقبال کردند. در اندیشه‌ سیاسی امام موسی صدر نیاز به رشد جامعه و برقراری جامعه‌ مترقی و پیشرفته، مستلزم چند پایه‌ اساسی است. یکی از آنها پایه‌ فرهنگی است و دیگران صنعت تولید، سیاست، اقتصاد، حرکت اجتماعی، نظامی. ایشان هر شش مورد را در زمان خود شروع کرد. غیر از مدارس و دبیرستان‌ها، مدرسه‌ای فنی ـ حرفه‌ای در رشته‌های مختلف ایجاد کرد که من هم در افتتاح آن جلسه حضور داشتم. حوزه علمیه را تأسیس کرد؛ دانشکده اسلامی‌ای تأسیس کرد که آن زمان نتوانست به نیت ایشان شکل بگیرد، اما اکنون دانشگاه بزرگی شده است. این برای آنکه جامعه چنان رشد کند که بتواند مقدرات کشورش را تأمین کند.

همچنین تشکیلاتی سیاسی با بُعد نظامی ایجاد و حرکتی سیاسی را آغاز کرد. در بُعد اجتماعی هم مؤسسات خیریه، مؤسسه‌های مردم‌نهاد برای رسیدگی به امور مردم، مجلسی را در لبنان تأسیس کرد. این اندیشه و تفکر، تمام این جهات را با هم رشد می‌دهد. از این‌رو، شایسته توجه و تدقیق است.‏

‏ادیان در خدمت انسان

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری ضمن تأکید بر ویژگی منحصر به فرد پذیرفتگی اندیشه و عملکرد امام موسی صدر نزد مراجع و علمای حوزه، از رویکردهای متفاوت، رواداری ایشان را برآمده از نگاه تقریبی و حکمت متعالیه دانست و گفت: نویسندة‌ اثر سابقه‌ حوزوی و دانشگاهی دارد. او اهل علوم سیاسی است و نگاه فلسفی دارد. نویسنده در این کتاب به انسان‌محوری اندیشه امام موسی صدر، که مسأله‌ امروز دنیای جدید و جامعه‌ ماست، توجه کرده است. امام موسی صدر تعبیر «ادیان در خدمت انسان» را برای عنوان سخنرانی خود در کلیسای بیروت برگزیده بود. این تعبیر بعد از آن وارد ادبیات علمی ما شد. این با همه‌ الزامات و اقتضائاتِ انسان‌محوریی که انسان را محور و مرکز معرفت و هستی می‌داند، متفاوت است و به اومانیسم افراطی نمی‌انجامد. ‏

امام موسی صدر گذشته از توجه ویژه به آزادی و شخصیت صلح‌طلبش، توجه ویژه‌ای به عدالت و مقاومت دارد. او اهل تقریب و گفتگوی ادیان‌ و در عین حال پایبند به دین خود بود. از دیگر مزایای محتوایی اثر، توجه نویسنده به‌ هانری کُربن و نقد امام موسی صدر بر اوست. کربن شخصیت محترمی است که در جامعه‌ ما کمتر کسی متوجه سمت و سوگیری خاص او بوده است. کربن می‌کوشید همزمان با تطورات فکری و روحی خود، پیوندی میان «تشیع»، «تصوف»، «اندیشه‌های اسماعیلی» و «تفکر ایرانی» ایجاد کند و این چهار مؤلفه را در یک نقطه پیوند دهد. به نظر من، این انحرافی از تشیع تاریخی ـ کلامی‌ای است که ما می‌شناسیم.

شاید نخستین فردی که به این امر تفطن یافت، امام موسی صدر باشد. او در مقدمه‌ای که بر ترجمه «تاریخ فلسفه» کُربن به عربی نوشته است، این نکته را برجسته کرده که امامِ مورد نظر شیعه، چه از نظر معرفت‌شناسی و چه هستی‌شناسی، غیر از امام منظومه‌های عرفانی و صوفیانه است. امام موسی صدر در عین تجلیل از کُربن، به این نکته توجه داد که تشیع کیانی تاریخی، سیاسی و کلامی دارد و نباید بُعد عرفانی یا باطنی یا تأویلی آن پررنگ و در مقابل بُعد سیاسی و اجتماعی آن کم‌رنگ و امامت جایگزین نبوت شود. در اینجا لک‌زایی به خوبی به این امر توجه نشان داده است.‏

از دیگر مزایای این کتاب، این است که گاهی هم بر امام موسی صدر نقد وارد کرده است. ما باید بیاموزیم و تمرین کنیم که اگر بزرگی را مورد توجه قرار می‌دهیم، از نقد هم فروگذاری نکنیم. اگر در مدح و ستایش و تجلیل غرق شویم، هیچ چیزی «تمام» نمی‌شود. این به معنی صرفا ایراد گرفتن نیست، همین که تفکر اندیشمندی را در سنجة علمی قرار دهیم و با دیگر اندیشه‌ها و تحقق‌های عینی افکار بسنجیم، کار ارزشمندی است، گرچه شاید برخی نقدها را نپذیریم.‏

نویسنده کمتر به سیرة سیاسی امام موسی صدر توجه کرده است، در حالی‌که استنتاج‌کردن و مثال‌آوردن از آن ممکن بود. در بحث اندیشه‌ حکومت دینی، به صراحت مشخص نشده است که امام موسی صدر به حکومت دینی معتقد بوده یا نه. همچنین در این کتاب میان مبانی فلسفی ملاصدرا و امام موسی صدر ـ که به زیبایی «صدرایی» تعبیر شده است ـ ارتباطی فنی برقرار نشده است. در نهایت، ملاحظاتی در برخی بیان‌ها دیده می‌شود که به نظر می‌رسد با مراجعه به متن عربی امام موسی صدر بهتر بازتاب می‌یافت.‏

منبع: روزنامه اطلاعات