ریپکا توصیفات خود را با اسطوره‌شناسی و باورهای دینی همراه می‌کند

1397/7/8 ۱۰:۵۴

نشست ویژه شهر کتاب به مناسبت پنجاهمین سال درگذشت یان ریپکا، ایرانشناس اهل چک در مرکز فرهنگی شهر کتاب با حضور زوزانا کریهوا، ایوانا بوزدخوا و مونیکا روژیچکوا از چک و زهرا ابوالحسنی چیمه و ابوالقاسم اسماعیل‌پور صبح امروز (شنبه 7مهرماه 1397) در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد. در این نشست نویسندگانی چون محمد قاسم‌زاده، فرشته نوبخت و رویا دستغیب نیز حضور داشتند.

 نشست ویژه شهر کتاب به مناسبت پنجاهمین سال درگذشت یان ریپکا، ایرانشناس اهل چک در مرکز فرهنگی شهر کتاب با حضور زوزانا کریهوا، ایوانا بوزدخوا و مونیکا روژیچکوا از چک و زهرا ابوالحسنی چیمه و ابوالقاسم اسماعیل‌پور صبح روز (شنبه 7مهرماه 1397) در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد. در این نشست نویسندگانی چون محمد قاسم‌زاده، فرشته نوبخت و رویا دستغیب نیز حضور داشتند.

در ابتدای نشست علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب  گفت: وقتی به تاریخ ایران‌شناسی و زبان و ادب فارسی در کشورهای مختلف می‌نگریم برخی از نام‌ها با ایران‌شناسی و ادب فارسی پیوندی ناگسستنی در آن کشور دارند که نمی‌توان آن‌ها را از هم جدا کرد و بدون آن نام‌ها و آثارشان ایران‌شناسی و ادب فارسی در آن کشور مفهوم ندارد. ادوارد براون و نیکلسون در انگلستان، هلموت ریتر و شیمل در آلمان، بائوزانی در ایتالیا، شاردن و ماسینیون و ماسه و کربن در فرانسه، ژوکوفسکی در روسیه و یان ریپکا و یرژی بچکا در چک.

یان ریپکا شرق‌شناس و ایران‌شناس برجسته چک بود که امسال که پنجاهمین سالگرد درگذشت اوست. ریپکا آثار فراوانی درباره زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ ایران نوشت و ترجمه کرد و سخنرانی‌های بسیار در باب شاعران کلاسیک ادب فارسی. از نوجوانی با خواندن آثار ترجمه شده‌ای از شرق مانند  افسانه‌های هزارویک‌شب علاقه‌مند به آشنایی با فرهنگ ایران و ترکیه شد و پس از تحصیلات متوسطه به تحصیل در خاورشناسی روی آورد. به وین رفت و عبری و عربی آموخت و بعد فارسی و ترکی و در سال 1910 به درجه دکتری نائل آمد. موضوع پایان‌نامه دکتری او ترجمه ترکی گلستان سعدی بود و در 1911 بهارستان جامی را به زبان چک ترجمه کرد. در 1921 و 1922 در استانبول به تحقیق در زبان و ادبیات ترکی پرداخت و در 1925 استادیار و در 1927 دانشیار و از 1930 استاد زبان‌های شرقی در دانشگاه چارلز پراگ بود و به‌عنوان عضو فوق‌العاده انجمن سلطنتی علوم چک پذیرفته شد.

وی افزود: ریپکا برای شرکت در جشن هزاره فردوسی به همراه همسرش ماریا ریپکا در سال 1313 شمسی به ایران سفر کرده است و در مدت اقامت یکساله خود در ایران از استان‌های اصفهان، فارس، کرمان، همدان، کرمانشاه، مازندران، گیلان، خراسان و آذربایجان دیدن کرده و به بررسی نسخه‌های خطی پرداخته و با محققان برجسته ایرانی از جمله سعید نفیسی، وحید دستگردی، محیط طباطبایی و برخی فضلای دیگر دیدار و معاشرت داشته است. 30 سال بعد در بهار 1342 شمسی باز به ایران آمد و در دانشگاه‌های تهران و تبریز درباره حافظ و خاقانی سخنرانی کرد و از دانشگاه تهران دکتری افتخاری دریافت کرد. در تبریز در 15 اردیبهشت 1342 سخنرانی مفید و جالبی به زبان فارسی درباره خاقانی شروانی کرد و در آغاز چنین گفت: بنده از حسن پذیرایی همگی شما بسیار بسیار امتنان دارم و نمی‌توانم احساسات خود را چنانکه شاید و باید به لباس الفاظ بپوشانم. ولی آنچه به نظرم می‌رسد این است که شاید مستحق این همه احترامات نباشم. بنده این سرزمین را واقعا دوست دارم و این موجب فعالیت ادبی من برای وطن عزیز شما شده است.

معاون فرهنگی شهرکتاب در ادامه افزود: در اسفند سال 1348، یک سال پس از درگذشت یان ریپکا منوچهر مرتضوی مقاله کوتاهی را با عنوان «یاد یاران یار را میمون بود» به یاد یان ریپکا می‌نویسد و شماره ویژه مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز که ویژه‌نامه ریپکا منتشر می‌شود و در آغاز مقاله چنین می‌نویسد:

«بیش از سالی از درگذشت یان ریپکا می‌گذرد از همان روزی که آکادمی علوم چک‌اسلواکی درگذشت این ایران‌شناس بزرگ نامدار را اعلام کرد و دانشکده ادبیات بر آن شد که شماره‌ای از نشریه خود را به یاد وی منتشر سازد. اکنون این شماره به‌عنوان رمزی از حق‌شناسی و قدردانی نسبت به مردی که بیش از نیم سده به ادبیات ایران خدمت کرده و لطفی بی‌کران به دانشکده ادبیات تبریز و نشریه دانشکده ما داشت به یاد وی اختصاص یافته است. یان ریپکا بیش از 50 سال از عمر خود را صرف تحقیق و مطالعه درباره ادبیات شرق به‌خصوص ایران کرد و بیش از صد مقاله و کتاب که اکثر آن‌ها مربوط به ایران است منتشر ساخت.»

مرتضوی آنگاه از تاریخ ادبیات ایران به قلم ریپکا یاد می‌کند و می‌نویسد: اگرچه مشهورترین و مهم‌ترین اثر ریپکا «تاریخ ادبیات ایران» است که تاکنون به زبان‌های چک و آلمانی و انگلیسی منتشر شده ولی انصاف باید داد که بسیاری از مقالات و سخنرانی‌های او هم ارزشش کمتر از یک کتاب نیست. و شاید در بعضی از این گفتارها و نوشته‌های کوتاه ذوق و اجتهاد ممتاز آن دانشمند بیشتر متجلی باشد.

 معاون فرهنگی شهر کتاب در انتها گفت: از ویژگی‌های بارز نوشته‌های یان ریپکا توجه به جنبه‌های اصیل و معنوی ادبیات ایران است و او را می‌توان از ایران‌شناسان نادری دانست که گذشته از تحقیقات انتقادی و تحلیلی به روح کلی و محتوای معنوی ادبیات فارسی توجه داشته است. در بسیاری از نوشته‌های ریپکا آثار استعداد خلاقه و نبوغ ابداع و آفرینش ادبی دوشادوش جنبه تحقیق و نکته‌سنجی فنی به چشم می‌خورد و از روح انسان‌دوستی و عرفان عملی لبریز است.

ریپکا همچنین به عضویت فرهنگستان ایران و فرهنگستان‌های چکسلواکی، لهستان، شوروی و آلمان انتخاب شد. او در میان شعرای ایرانی علاقه خاصی به نظامی گنجوی و آثار او داشت و بخش عظیمی از تحقیقات خود را به این شاعر و چاپ انتقادی آثار او اختصاص داد. به گفته وحید دستگردی او نخستین دانشمندی است که به ابیات الحاقی در خمسه نظامی پی برده است. وی 9 سال تمام بر سر مقابله نسخ خطی «هفت‌پیکر» وقت صرف کرد و سرانجام آن را به اسلوبی بسیار زیبنده منتشر کرد به عقیده ریپکا هفت‌پیکر بزرگ‌ترین شاهکار منظوم در سراسر ادبیات فارسی و شاید تمام جهان است. ریپکا مقالات و آثاری درباره حافظ، خاقانی، شاهنامه، فرخی باباافضل کاشی، ابن‌یمین، صادق هدایت، فروغ، گلستان سعدی، عمر خیام و اسطوره‌های ایران نوشت. کار مهم او که خدمت بزرگی به زبان و ادب فارسی به شمار می‌آید تاریخ ادبیات ایران است. که به همکاری تنی چند از خاورشناسان هم‌میهن خود در سال 1335 تالیفش کرد که این اثر به فارسی هم ترجمه شده است. 50 سال از درگذشت یان‌ریپکا گذشت و امروز ما به یاد او مروری بر خدمات علمی و فرهنگی او و تلاش‌هایی که در باب تحقیق و معرفی زبان و ادب فارسی است داریم و باید ببینیم که اکنون موقعیت زبان و ادبیات فارسی در چک چگونه است و چه گام‌های جدیدی بعد از ریپکا برداشته شده است و چشم‌انداز در آینده چگونه است. برای معرفی فرهنگ و ادبیات امروز دو کشور چه برنامه‌هایی داریم و شناخت دو ملت از یکدیگر تا چه اندازه دقیق است. محققان و نویسندگان و علاقه‌مندان فرهنگ دو کشور در گفت‌وگوی ادبی و رفت و آمد از پل ادبی ایران و چک کوشا باشند.

سخنران بعدی این نشست زوزانا کریهوا بود که درباره زندگی و روش‌های علمی یان ریپکا صحبت کرد و گفت: کتاب «زائر ایرانی» 70 سال پیش به قلم یان ریپکا در پراگ منتشر شده و متاسفانه به هیچ زبانی حتی فارسی ترجمه نشده است امیدوارم این کتاب یک روز به فارسی ترجمه شود. مطالعات خاورمیانه از اواسط قرن نوزدهم در دانشگاه چارلز که قدیمی‌ترین دانشگاه چک است آزاد شده است. رشته شرق‌شناسی هم مدتی بعد در آن تدریس می‌شد. ایران‌شناسی به نام jaromir kosut برای اولین بار حافظ را از فارسی به چکی ترجمه کرد.

 وی سپس به شرح مختصری از زندگی ریپکا پرداخت و گفت: شرح تاریخی محل تولد او یعنی kromeriz تاثیر بسزایی در روحیات او داشت. ریپکا از دوران تحصیل تمایل شدیدی به مطالعه ادبیات داشت و در دانشگاه فلسفه پراگ به تحقیق پرداخت و آثاری درباره دو شاعر ترک ثابت و یاغی به وجود آورد. ریپکا ترجمه هفت‌پیکر نظامی را در سال 1937 در پراگ به چاپ رسانید و مهمترین اثر ریپکا یعنی تاریخ ادبیات فارسی و تاجیکی در سال‌های 1957 و 1963 در چکسلواکی منتشر شده است. ویراست دوم این کتاب دارای سه فصل افزوده‌تر از چاپ قبلی است و به زبان‌های روسی، فارسی و لهستانی ترجمه شده است. در این کتاب از اوستا و ادبیات ایران باستان بحث شده است.

 کریهوا در بخش بعدی صحبت‌های خود به معرفی کتاب «زائر ایرانی» پرداخت و گفت: این کتاب بیش از 450 صفحه است و شامل داستان‌های کوتاهی نیز از صادق هدایت است و سفرنامه و عکس‌هایی که ریپکا در سفرش به ایران گرفته است. در این کتاب عکس نادری از جشن هزار سالگی فردوسی که در مشهد و توس برگزار شده وجود دارد و همچنین عکسی از ریپکا در کنار مجتبی مینوی، صادق هدایت و بزرگ علوی. انتشار این کتاب در سالی زودتر از 1947 به‌علت اعمال سانسور شدید ممکن نبوده است. ریپکا در این کتاب چند سبک ادبی را با هم تلفیق کرده و کتابی نوشته فراتر از یک راهنمای مسافرتی ساده. سفرنامه ریپکا شبیه شخصیت خود ریپکا است. ریپکا به صورت زیرپوستی از جنبه‌های مختلف جامعه سخن می‌گوید. پیشرفت اقتصادی، مکان‌های دیدنی، جاذبه‌های طبیعی ایران و فرهنگ عام مردم در آن زمان از مباحث موجود در این کتاب است. ریپکا همیشه توصیفات خود را با اسطوره‌شناسی و باورهای دینی همراه می‌کند. همچنین به تجزیه و تحلیل جو روشنفکرانه ایران در دهه 30 می‌پردازد و تمام آن تمایلات را با ذکر جزییات بیان می‌کند. از وحید دستگردی، سعید نفیسی، صادق هدایت و مجتبی مینوی می‌نویسد و در این نوشته‌ها به نوعی به دنبال مستندات اجتماعی است. این‌ها به نوعی مهم‌ترین قسمت کتاب ریپکاست. داستان‌های «مردی که نفس خود را کشت» و «آبجی‌خانم» از صادق هدایت در این کتاب آمده است. توصیف ریپکا از جنبه‌های روحی مختلف مردم ایران و تمایلات مذهبی از مهم‌ترین جنبه‌های این کتاب است.

 وی در انتهای سخنانش گفت: ریپکا در این کتاب کاری کرده که ما احساس می‌کنیم ایرانیان را به خوبی می‌شناسیم و تفاوت چندانی با آنها نداریم.

سپس از زوزانا کریهوا به پاس خدماتش برای زنده‌کردن زبان و ادبیات فارسی در چک تقدیر شد.

 ایوانا بوزدخوا، مدیر بخش زبان و ادبیات در دانشگاه پراک، سخنران بعدی بود. وی سخنان خود را با ابراز خوشحالی از سفر به ایران آغاز کرد و مترجم او فاطمه بدیعی سخنان او را اینگونه ترجمه کرد: مهم‌ترین نکته یک زبان این است که همان‌طور که شنیده می‌شود بیان شود به همین دلیل من سخنان خود را به زبان چکی بیان می‌کنم.

 بوزدخوا نقل قولی از کارل چاپک به زبان چکی با مضمون ستایش زبان چک برای حضار خواند. سپس به بیان ویژگی‌های زبان‌شناختی زبان چک پرداخت و گفت: این زبان یک زبان طبیعی و واقعی در مقایسه با زبان‌هایی مانند زبان اسپرانتو است. زبانی زنده در مقایسه با زبان‌های مرده‌ای مانند لاتین است. همچنین زبان ملی چک است که تمام ویژگی‌های فرهنی زبان چک را در خودش دارد. جزو زبان‌های تصریفی (قابل صرف‌شدن) است و از جنبه جغرافیایی هم جزو زبان‌های اروپایی حساب می‌شود و در کشورهای دیگری مانند آمریکا، کانادا، کرواسی، اسلوواکی نیز صحبت می‌شود.

وی سپس به بررسی سایر ویژگی‌های این زبان پرداخت و گفت: دلایل مختلفی برای تحصیل این زبان در دانشگاه می‌توان ذکر کرد اولین آن این است که این زبان توسط 10 میلیون در داخل کشور و 2 میلیون در خارج از آن صحبت می‌شود و جایگاه پنجاه و نهم زبان‌های رایج در دنیا را دارد. زبان چک دارای قدمت زیادی است و بیش از 400 سال است که قانون حمایت از زبان چک در این کشور به ثبت رسیده است دولت چک هم برنامه‌های مختلفی مانند اعزام معلم و کلاس‌های آموزش زبان چک به نام مدارس چکی بدون مرز در دست اجرا دارد.

این محقق درباره ساختار زبان‌آموزی و تحلیل این زبان گفت: درباره آموزش این زبان از comenius پدر آموزش زبان چک به شیوه نوین صحبت می‌کنم که ما به او در چک معلم ملت‌ها می‌گوییم زبان چک دارای میراث ادبی غنی است و به مقوله آموزش نیز اهمیت زیادی قائل است. زبان چک به میراثی مانند هاشک و اثر شوایک افتخار می‌کند.

سپس محمدخانی به بررسی وضعیت ترجمه آثار ادبیات چک به فارسی پرداخت و گفت: یک میلیون و 50هزار نسخه از این آثار در ایران چاپ شده است اما درباره اشعار چک آثار کمی به فارسی برگردانده خوشبختانه هربال و کلیما خوانندگان فراوانی در ایران دارند.

سپس  با اهدای تابلو معرق از ایوانا بوزدخوا هم تقدیر به عمل آمد.

 مهمان آخر جمهوری چک مونیکا روژیچکوا از هنرمند تصویرگری مانند یوزف چاپک صحبت کرد و هدی نیک‌نژاد سخنان او را اینگونه ترجمه کرد: یوزف چاپک به عنوان تصویرگر، ژورنالیست، طراح صحنه و همچنین نویسنده تئاتر در چک شهرت دارد و همچنین اشراف زیادی به فرهنگ مردم چک دارد. یوزف تصویرگر کتا‌ب‌های کودک بود و در اردوگاه‌های کار اجباری جان خود را از دست داد. یوزف چاپک از ادبیات برای نشان‌دادن راهی به شکوفایی هنری شخصیت انسان‌ها استفاده می‌کرد. در تصاویر یوزف چاپک ادبیات بسیار پررنگ است. از او همچنین داستان‌های کوتاهی به یادگار مانده و به عنوان منتقد ادبی نیز فعالیت داشته است. در سال 1912 چک را به مقصد پاریس ترک کرد و در آنجا فعالیت‌های هنری خود را با خلق آثاری چون «زن اسپانیایی»، «خواننده» و «مردی که دراز کشیده»  ادامه داد.

یوزف نقاشی صحنه‌های تئاتر را هم برعهده داشت. مکتب کوبیسم نیز بر کارهای چاپک اثر داشت و اثر «کار پادشاه» نیز مصداق همین است. نقاشی برای یوزف چاپک جزئی از زندگی‌اش بود و تا آخر عمر آن را ادامه داد. علاقه به مفهوم کودک در تصویرگری به کار او در اردوگاه‌های اجباری باز می‌گردد و این مسأله با تولد دخترش به اوج خود رسید و از آن پس موتیف‌های کودک از آثار او حذف نشد. اکسپرسیونیسم و انسان‌سازی حیوانات از دیگر سبک‌هایی است که در آثار او به چشم می‌خورد.

 سپس از زحمات مونیکا روژیچکوا نیز با اهدای هدایایی تقدیر شد.

سخنران بعدی مراسم ابوالقاسم اسماعیل‌پور بود او به صحبت درباره یان ریپکا و شاگردش پرداخت و گفت: من به ابعاد دیگری از آثار یان‌ریپکا می‌پردازم و همچنین اوتاکار کلیما را که از شاگردان ریپکا بود نیز معرفی می‌کنم. ویژگی تاریخ ادبیات ریپکا این نیست که فقط به گاه‌شماری و شرح حال شاعران و نویسندگان بپردازد. ویژگی اصلی ریپکا تحلیل مطالب است. تحلیل‌ها و تبیین‌های فلسفی، اجتماعی، تاریخی و اقتصادی در این اثر به چشم می‌خورد و با وجود قدیمی‌بودن همچنین در تاریخ ادبیات‌نویسی کشور ما تاثیرگذار بوده است. این تحلیل‌ها به زعم من بسیار مهم‌تر از تحلیل‌هایی چون تحلیل‌های ادوار براون است.

وی افزود: توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی در تاریخ ادبیات بسیار اهمیت دارد و جو روشنفکری آن زمان هم این امر را اقتضا می‌کرد و در نگارش تاریخ ادبیات ریپکا بسیار موثر بود. افزون بر  این کتابی به نام «تاریخ ادبیات ایران» به زبان انگلیسی چاپ دانشگاه کمبریج  وجود دارد که به انگلیسی در هفت جلد منتشر شده است و جالب است که بدانید که جلد 5 این کتاب به اثر ریپکا درباره تاریخ ادبیات ایران برمی‌گردد. ریپکا شاگردی به نام اوتاکار کلیما داشت. اوتاکار کلیما متخصص ایران باستان، متون پهلوی و اوستا بود او هم مانند استادش در آثارش تنها روایتگر نیست و متدولوژی تحلیل ادبی از زاویه ایران باستان را در آثار او می‌بینیم. او متون پهلوی را تحلیل محتوایی می‌کند و سنت زرتشتی را از این متون استخراج.

وی افزود: کتابی به نام «تاریخ جنبش مزدکیان» از کلیما به فارسی ترجمه شده که کتاب بسیار مهمی است. چون به طور کلی اسناد و مدارک از مزدک بسیار کم وجود دارد. کلیما در این کتاب از تمام کتب تاریخی که به مزدک اشاره داشته استفاده کرده و  از انتقاداتی که به کیش و آئین مزدک وارد بوده تحلیل‌های جالبی استخراج کرده است.

بخش پایانی این نشست  به رونمایی از کتاب «در کوچه پراگ» نوشته زهرا ابوالحسنی چیمه اختصاص داشت. زهرا ابوالحسنی چیمه گفت: کتاب من یک کتاب گردشگری نیست و برداشت‌های شخصی یک راوی از ارتباطات اجتماعی در حوزه زنان است.  این کتاب اگرچه رئال است اما از همه چیز که در آن بوده‌ام از روابط دوستانه تا احساساتم در آن نوشته‌ام و این‌ها به ارتباط دلی‌ام با چک و فرهنگی که دوستش دارم برمی‌گردد.

 چیمه این کتاب را به زوزانا کریهوا تقدیم کرد.

منبع: ایبنا