از آغاز تا پایان راه / مسعود آدینه ونـد

1397/4/26 ۱۰:۴۱

در نظام اداری دوره «رضاشاه» گسترش کمی صورت گرفت و بسیاری از وزارتخانه‌های دوره قبل، یا درهم ادغام شدند یا تغییر اسم داده یا تقسیم شدند. ازجمله مهم‌ترین این ادارات و وزارتخانه­ ها، «طرق و شوارع» بود که بر امر راه و راهسازی و تنظیم امور حمل و نقل، احداث، توسعه و نگهداری راه‌ها، تربیت کادر فنی مورد احتیاج برای استفاده صحیح از وسایل و ماشین‌آلات جدید نظارت می‌کرد. اولین وزیر طرق و شوارع در ایران «سید حسن تقی‌زاده» بود که به مدت شش ماه این منصب را در اختیار داشت.

23 تیر 1309 ؛ تقي زاده،تصدی وزارت ماليه، همزمان با سرپرستي وزارت طرق و شوارع

در نظام اداری دوره «رضاشاه» گسترش کمی صورت گرفت و بسیاری از وزارتخانه‌های دوره قبل، یا درهم ادغام شدند یا تغییر اسم داده یا تقسیم شدند. ازجمله مهم‌ترین این ادارات و وزارتخانه­ ها، «طرق و شوارع» بود که بر امر راه و راهسازی و تنظیم امور حمل و نقل، احداث، توسعه و نگهداری راه‌ها، تربیت کادر فنی مورد احتیاج برای استفاده صحیح از وسایل و ماشین‌آلات جدید نظارت می‌کرد. اولین وزیر طرق و شوارع در ایران «سید حسن تقی‌زاده» بود که به مدت شش ماه این منصب را در اختیار داشت.

تأسیس وزارت طرق و شوارع

دوران حکومت رضاشاه در زمینه توسعه راه های مختلف کشور اعم از شوسه و خط آهن، دوره پررونقی بوده است. گرچه هدف ظاهری دولت از گسترش سیستم و شبکه راه‌ها در کشور، گسترش کشاورزی تجاری، رونق تجاری و اقتصادی و گسترش مناسبات بازرگانی در داخل و مرزها بود، اما گسترش حیطه اقتدار دولت و لزوم دسترسی سریع و آسان به تمام کشور، به توسعه ارتباطات و حمل و نقل وابسته بود. در نتیجه راه‌های زیادی در سراسر کشور ساخته شد. برای رتق و فتق و تنظیم امور ارتباطی و حمل و نقل، قانون اجازه تأسیس وزارت طرق و شوارع و وزارت اقتصاد ملی به جای وزارت فوائد عامه که در سال 1259 و در دوران سلطنت ناصرالدین‌ شاه تأسیس شده بود، در 27 اسفند 1308 به تصویب رسید. به موجب ماده اول این قانون: «از تاریخ تصویب این قانون به جای وزارت فوائد عامه و فلاحت و تجارت که فعلاً موجود است دو وزارتخانه ذیل تأسیس می‌شود: ۱ - وزارت طرق و شوارع ۲ - وزارت اقتصاد ملی.

به موجب ماده دوم قانون مذکور: وظایف وزارت طرق و شوارع مراقبت در ایجاد و نگاهداری راه‌های آهن و شوسه و تنظیم و توسعه کشتیرانی و اداره کردن امور بندری‌ است» (1) وزارتخانه مذکور از ابتدای سال 1309 آغاز به کار کرد. بنابر نظامنامه وزارت طرق و شوارع، برای نگهداری و تعمیرات راه‌های عمومی و مؤسسات متعلقه به آنها و همچنین برای احداث راه‌های جدید، اداره‌ای به نام اداره کل طرق در تحت امر مستقیم وزارت طرق تشکیل شد. اداره طرق و شوارع در اواخر دوره رضاشاه صاحب یک نشریه مخصوص به نام «نامه راه» شد. در سرمقاله شماره اول این مجله آمده است: «در دنیای کنونی که زندگی بشر روی اصل تقسیم کار قرار گرفته است، راه ها از نظر اینکه واسطه رسانیدن اشیای تولید شده به مراکز مصرف، برای ترقی اقتصادی ملل دارای اهمیت زیادی می‌باشند. اگر این راه وجود نداشته باشد، تولید‌کننده نمی‌تواند تمام محصول تولیدی خود را در محل تولید بواسطه زیادی عرضه و کمی تقاضا به مصرف برساند و لذا باعث کاهش تولید و مکث بازار می‌گردد.» (2)

جاده‌سازی یکی از ابزارهای تأسیس دولت مطلقه بود. بر همین اساس دولت جدید در این زمینه اهتمام ویژه‌ای داشت. دولت اقتدارگرای بوروکراتیک، به ایجاد شبکه گسترده و منظم جاده و راه‌های اصلی و فرعی، جهت حمل و نقل داخلی، ارتباط با بازار جهانی جهت صادرات و واردات کالا، نیاز داشت و از این منظر بود که در دوره رضاشاه بیش از دوازده هزار کیلومتر جاده شوسه ساخته شد که شامل 16 شاهراه بزرگ و 15 راه فرعی بزرگ اتومبیل رو در شهرهای مختلف می­ شد. (3) با گسترش زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و گسترش جاده های کشور در سال ۱۳۱۵ وزارت طرق و شوارع با تصویب مجلس شورای ملی به وزارت راه تغییر نام داد.

تقی‌زاده و وزارت طرق و شوارع

سید حسن تقی‌زاده از چهره های انقلاب مشروطیت ایران، از رجال سیاسی بحث انگیز معاصر و شخصیت‌های علمی و فرهنگی است. درباره او و عملکرد و دیدگاه­ های وی نظرات متفاوت و متضاد وجود دارد. او در شهریور 1256 در خانواده‌ای روحانی در شهر تبریز متولد شد. پس از گذراندن مراحل مقدماتی تحصیل، با علوم جدید غربی و زبان های مختلف و اندیشه‌های سیاسی جدید و افکار ضد استبدادی و تجددطلبی آشنا شد و به همراه جمعی از روشن‌اندیشان مدرسه تربیت را در این شهر تأسیس کرد. (4) از سال 1283 در نتیجه اقدامات مخالفان داخلی به سیر و سیاحت در عثمانی، سوریه، لبنان، مصر، قفقاز و گرجستان پرداخت و در آستانه شروع مبارزات مشروطه‌خواهی به تبریز بازگشت. تقی‌زاده از این به بعد تا سال‌های پس از مشروطیت در جریان تحولات داخلی قرار داشت و از مخالفان سرسخت حکومت استبدادی قاجاریه به شمار می‌رفت. در مجلس اول مشروطه به وکالت مردم آذربایجان وارد مجلس شده و نمایندگان این ایالت به رهبری تقی­ زاده گروه رادیکال مجلس را تشکیل می‌دادند. (5) با کاهش تب سیاسی و گذر سال‌های پرجنب و جوش، او به میانه‌روی متمایل شد و از تندروی خود دست برداشت و به نحوی که در آستانه قدرت‌گیری رضاخان دیگر انقلابی پرشور و تندرو و آن ناطق بی‌پروای سابق نبود. (6) این تغییر مسلک و تعدیل دیدگاه، نقش مهمی در ورود وی به سامانه اداری دوره پهلوی اول داشت.حسن تقی‌زاده در حکومت رضاشاه به مناصب حکومتی مهمی چون استانداری، وزیر مختاری، سفارت و وزارت رسید. در برنامه‌ اصلاحات رضاشاه از همکاران نزدیک یا نسبتاً نزدیک او بود. (7) او در این دوره سیاسی از انقلابی و مبارزی آزادیخواه، به مأمور دولت و کارگزار برنامه‌های سیاسی شاه تبدیل شده بود. پس از دو سال خانه‌نشینی، بیکاری و تنگدستی، در ۱۳۰۷ به پیشنهاد «عبدالحسین تیمورتاش» والی خراسان شد و در نتیجه مخالفت با برخی از متنفذین محلی و فرماندهان آنجا به تهران احضار گردید و خردادماه ۱۳۰۸ با سمت وزیر مختاری به لندن رفت. (8) مأموریت او در لندن چندان به طول نینجامید و پس از گذشت چهار ماه وزیر دارایی (مالیه) شد و تا سال 1312 این منصب را در اختیار داشت. او در این زمینه می‌نویسد:«[از خراسان] به تهران آمدم و با عجله به لندن رفتم. تا آنجا که خاطرم هست در ماه اوت فرنگی وارد لندن شدم. تا ماه آوریل ۱۹۳۱در لندن به‌عنوان سفارت بودم. آن وقت مرا از تهران خواستند. رضاشاه مایل بود که من در کابینه هیأت وزرای داخل شوم و میل داشت وزارت مالیه یا یک وزارت دیگری را قبول بکنم و چون ملتفت شد که من به وزارت مالیه مایل نیستم وزارت طرق را پیشنهاد کرد. من به وزارت طرق رفتم و قریب پنج شش ماه در وزارت طرق بودم. بعد به اصرار به من قبولانید که وزارت مالیه را به عهده بگیرم و این چهاردهم مرداد سال بعد مطابق عید مشروطیت واقع شد. چندی متکفل هردو وزارتخانه بودم. ولی بواسطه زیادی کار وزارت طرق را ترک کردم ومنحصراً مشغول وزارت مالیه شدم.» (9)

حسن تقی‌زاده در فروردین ۱۳۰۹ با عنوان وزیر طرق و شوارع (وزیر راه) وارد کابینه مهدی‌قلی هدایت (مخبرالسلطنه) شد. در مرداد همین سال به وزارت مالیه، در عین کفالت وزارت طرق و شوارع، منصوب شد. تقی‌زاده در این سمت همه توانایی خود را در راه نظم و ترتیب دادن به امور مالی کشور، سازماندهی صحیح و قانونمندی به کار گرفت، از اسراف و تبذیر جلوگیری کرد و حد اعلای صرفه‌جویی تا سرحد امساک در مخارج دولتی را به کار بست. آخرین پست مهم او در سلطنت رضاشاه، سفارت ایران در فرانسه بود و در این مقام بود که معزول و مغضوب شد و به اروپا رفت. (10) تقی­ زاده اولین وزیر طرق و شوارع بود و بعد از وی چهار نفر دیگر با این عنوان به وزارت طرق و شوارع رسیدند.او در سال 1315 به دعوت «سر ادوارد دنیسن راس» خاورشناس انگلیسی به هیأت کارکنان مدرسه علوم شرقی دانشگاه لندن (مدرسه السنه شرقیه) پیوست. پس از جنگ جهانی دوم به کمبریج رفت و پس از خروج رضاشاه به‌عنوان سفیر و وزیر مختار ایران در لندن انتخاب شد. (11) در دوره پهلوی دوم نیز تقی‌زاده همچنان در جریان بسیاری از امور داخلی مملکت قرار داشت. سرانجام سرنوشت، تقی‌زاده را به پایان راه رساند و او در ۸ بهمن ۱۳۴۸در ۹۲ سالگی درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله آرام گرفت.

منابع:

1- مجموعه قوانین و مصوبات دوره هفتم قانونگذاری 1315، ص 1

2- آرامش، احمد- اهمیت راه ها در توسعه بازرگانی- مجله نامه راه، سال اول، تیر و مرداد 1319- ص 33

3- نفیسی، سعید- تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره معاصر- ص 160

4- آذرنگ، عبدالحسین- سید حسن تقی ­زاده- مجله بخارا، شماره 25، مرداد 1381، صص 35-34

5- کسروی، احمد- تاریخ مشروطه ایران، ص 17

6- زریاب­خویی، عباس- تقی‌زاده آنچنان که من شناختم- یادنامه تقی ­زاده، به اهتمام حبیب یغمایی، ص 168

7- زرگر، علی‌اصغر- تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضاشاه- ترجمه کاوه بیات، ص ۱۳۵

8- صفایی، ابراهیم- رهبران مشروطه، ص 272

9- تقی‌زاده، حسن- زندگی طوفانی- به کوشش ایرج افشار، ص 217

10- کاتوزیان، محمدعلی- سید حسن تقی زاده؛ سه زندگی در یک عمر- مجله ایران نامه، سال 21، شماره 82-81، بهار و تابستان 1382، ص19

11- لمبتون، آ. اس- سید حسن تقی‌زاده- ایران نامه، شماره 82-81، بهار و تابستان 1382، ص 110

منبع: روزنامه ایران