فرهنگ عامه و سنت

1397/4/20 ۰۹:۲۴

«فرهنگ» در زبان و ادب فارسی واجد معناهای گوناگون و گسترده‌ای‌ست که در مقایسه با سایر زبان‌های خارجی از وسعت و غنای بی‌نظیری برخوردار است. واژه فرهنگ با مفاهیم گوناگون و بیان‌های مختلف نزدیک به هم در زبان فارسی به کار رفته است. این واژه از دو واژه «فر» و «هنگ» ترکیب یافته است. با مراجعه به فرهنگ‌های معتبر فارسی اطلاعاتی به شرح ذیل فراهم می‌گردد:

نفیسه امید قاعنی: «فرهنگ» در زبان و ادب فارسی واجد معناهای گوناگون و گسترده‌ای‌ست که در مقایسه با سایر زبان‌های خارجی از وسعت و غنای بی‌نظیری برخوردار است. واژه فرهنگ با مفاهیم گوناگون و بیان‌های مختلف نزدیک به هم در زبان فارسی به کار رفته است. این واژه از دو واژه «فر» و «هنگ» ترکیب یافته است. با مراجعه به فرهنگ‌های معتبر فارسی اطلاعاتی به شرح ذیل فراهم می‌گردد:

« فر-(به فتح فا و سکون را) به معنای شأن، شوکت و شکوه، برازندگی و شکوه، آواز و آهنگ، توانایی، عدالت و امامت و جز اینها....

هنگ- به معنای سنگینی و تمکین و وقار، قصد و اراده و آهنگ جایی و سویی، زور، دریافت فهم، قوم و قبیله و لشکر و سپاه، نگاهداری و جز اینها...»

فرهنگ در رابطه با جامعه نیز معانی گوناگونی می‌یابد؛ فرهنگ زائیده جامعه است و در حرکت طبیعی خود با «فطرت» بیگانه نیست. فرهنگ متعلق به تمام افراد یک جامعه است و نقشی یگانه‌ساز و توحیدی دارد. فرهنگ قوه‌ای‌ است که جامعه را به کمال می‌رساند. فرهنگ از ارزش‌های جامعه نشأت می‌گیرد و با آنها یکی می‌شود. ارزش‌های برین و متعالی جامعه، به فعالیت‌های فرهنگی حقانیت می‌دهد. علم و هنر و معرفت و فقه و شریعت، جلوه‌هایی از فرهنگ جامعه هستند که افراد در زیست همه جانبه انسانی خود آن را فرا می‌گیرند. فرهنگ به معنای میراث روحی و معنوی جامعه به وسیله (آموزش و پرورش) از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌گردد. فرهنگ در تحول است و مردم هنگام ساخته شدن آن را بارور نیز می‌سازند.

فرهنگ عامه، تعاریف و ویژگی‌ها

فرهنگ عامه در ایران برگردانی برای واژه «فولکلور» (Folklor) است که امروزه  بحثی مهم در مردم‌شناسی به شمار می‌رود. البته این واژه بواقع بازسازی واژه «انتولوژی» (Anthology) بوده است که در زبان‌های اروپایی بخصوص فرانسه کاربرد داشته و در حال حاضر نیز این واژه که واژه‌ای مرسوم در علوم به معنای «مردم‌شناسی» است در انگلستان جای خود را به واژه انسان‌شناسی اجتماعی(Social anthropology) و در امریکا (Cultural anthropology) داده است و واژه فولکلور چندان واژه‌‌ای مرسوم در این کشورها نیست. امروز واژه فولکلور بیشتر به معنای دانش غیرنخبگان در تاریخ انسان‌شناسی مطرح می‌شود و رابطه نزدیکی با واژه‌هایی همچون Pop culture و Popular Calture به لحاظ معنایی دارد.

اما واژه فولکلور که مرکب از دو بخش Folk به معنی توده و مردم و Lor به معنی دانش است، نخستین بار توسط یک باستان شناس انگلیسی ویلیام جان تامز (با نام مستعار «آمبروز مورتون») در سال 1846 میلادی پیشنهاد می‌شود. «ویلیام تامز، فولکلور را به‌عنوان جانشینی برای اصطلاحات نادرست «عتیقات عامیانه» پیشنهاد کرد که عتیقه‌شناسان انگلیسی و زبان‌شناسان آلمانی در نیمه نخست سده نوزدهم میلادی برای مطالعه راه و رسم زندگی طبقات پایین اجتماع ساخته بودند. ویلیام تامز، فولکلور را گونه‌ای نظم علمی می‌دانست که موضوع آن  بحث درباره دانش عامیانه و آداب و رسوم سنتی است. اگرچه از نیمه دوم قرن نوزدهم همگام با گسترش علوم اجتماعی و بخصوص مردم شناسی شاخه جدید فولکلور رفته رفته توسعه یافت، لیکن همیشه به‌عنوان یک نظام علمی که به موضوع خاصی می‌پردازد و در خود آن موضوع نیز گونه‌ای ابهام وجود دارد به کار رفته است.

پژوهشگران ابتدا «فولکلور» را فقط ادبیات عامه می‌دانستند، مانند قصه‌ها، افسانه‌ها، آرزوها، ترانه‌ها، مثل‌ها، متل‌ها، معماها و غیره. اما کم‌کم تمامی سنت‌هایی که در افواها آموخته می‌شود و آنچه مردمان در زندگی خارج از دبستان فرا می‌گیرند، جزو آن گردید. چندی بعد جست‌و‌جو‌کنندگان اعتقادات و اوهام، پیشگویی درباره زمان، نجوم، تاریخ طبیعی، طب و آنچه دانش عمومی نامیده می‌شد مانند گاهنامه، سنگ‌شناسی، جانور شناسی و داروهایی را که عوام به‌کار می‌بردند به این علم افزودند.

فرهنگ عامه و سنت

موضوع فولکلور پرداختن به جنبه‌های سنتی جامعه، یعنی شیوه‌های اعمال، رفتار، عادت و باورهای سنتی است، بنابراین در فرهنگ عامه‌شناسی، سنت، یک واژه بنیادی است که این دانش را از دانش‌های دیگر متمایز می‌کند. در زبان فارسی واژه سنت سه کاربرد عامیانه، مذهبی و علمی دارد. در کاربرد عامیانه، واژه‌های سنت و سنتی مترادف کهنه و قدیمی و گاهی منسوخ و متروک هستند. در دین، سنت، مفهومی مقدس دارد و به معنای ودیعه الهی است که توسط گذشتگان به ما رسیده است و امکان هیچ‌گونه دخل و تصرف و تغییری در آن وجود ندارد و نگهداری و آموزش آن به دیگران و نسل‌‌های آینده وظیفه هر دیندار است. از نظر علمای اسلام «سنت» معنای «طریقه» و «سیره» می‌دهد، که مسلمانان ملزم به عمل کردن به آن هستند. در فرهنگ عامه‌شناسی، تعریف و برداشت خاص علم‌ مردم‌شناسی از سنت در نظر است. از این دیدگاه، سنت مجموعه افکار، عمل و اعمال و احساسات و در حقیقت میراث مشترک زندگی اجتماعی یک گروه است که از نسل‌های گذشته به جا مانده است. افراد معمولاً برای انجام اعمال و پذیرش افکار و بروز احساساتی که سنتی هستند نیازی به‌دلیل ندارند، زیرا جنبه‌های سنتی جامعه در بین عموم افراد متداول است. از دید مردم‌شناسی، جنبه‌های سنتی جامعه در بین عموم افراد متداول است. از دید مردم‌شناسی، جنبه‌های سنتی فرهنگ نه تنها میراث گذشته است، بلکه هر عنصر سنتی حامل یک ارزش و مبین داوری جامعه درباره چیزی است. هر جامعه‌ای آداب را به خوبی می‌شناسد و پاره‌ای از آنها را پسندیده یا ناپسند می‌داند. سنت، حفظ داوری‌های جامعه است و هر عنصر سنتی از یک ایده و ارزش حکایت می‌کند.

فرهنگ عامه در ایران

بحث فرهنگ عامه و پژوهش در این زمینه نیز جای بحث دارد، هم در رابطه با نخستین پژوهش‌ها و نخستین پژوهشگر ایرانی علاقه‌مند به این موضوع و هم کارهای انجام گرفته در این رابطه؛ که البته بسیاری از پژوهش‌های فرهنگ عامه درباره فرهنگ ایرانی را مستشرقین و پژوهشگران خارجی انجام داده‌اند. برخی منابع صادق هدایت را به‌عنوان نخستین فردی می‌شناسند که به‌صورت علمی و آکادمیک بنیاد روش‌های مطالعه فرهنگ عوام را پی‌ریزی کرده است و با انتشار آثاری همچون «اوسانه»(1310ش)، «نیرنگستان»(1312ش)، «ترانه‌های محلی عامیانه»(1318 ش) و مقاله‌هایی در روش تحقیق به‌عنوان یکی از بنیانگذاران و پیشگامان این دانش در ایران شناخته می‌‌شود. اما به گفته ابوالقاسم انجوی شیرازی، یکی از دوستان هدایت، نخستین فردی که مسائل فولکلوریک را گردآوری و تألیف کرده است، آقای جمال خوانساری است. وی تحقیقات خود را در کتابی به‌نام «عقایدالنساء» گردآوری کرد. این کتاب که مورد توجه مردم نیز قرار می‌گیرد، در میان عوام به اسم «کلثوم‌ننه» معروف است. این کتاب دارای نثری شیوا و آمیخته به طنز است و برخی آداب و معتقدات زنان دوره صفویه در آن نوشته شده است. به طور کلی می‌توان گفت که از آغاز نخستین سال‌های سده چهاردهم ه. ش چند نفر از نویسندگان، دانشمندان و پژوهشگران ایرانی با آگاهی از فرهنگ و زبان غربی و آشنایی با فرهنگ عمومی در غرب و چگونگی شیوه و روش غربی‌ها در زمینه پژوهش درباره فرهنگ عامه، این دانش جوان را به مردم ایران شناساندند. این دانشمندان و نویسندگان، هر یک به ذوق و سلیقه خود، معادلی فارسی در برابر واژه انگلیسی «فولکلور» مانند: فرهنگ عامه، فرهنگ عوام، فرهنگ عامیانه، فرهنگ مردم، دانش عامه، ادب عامه، دانش مردم و دانش توده‌ها را وضع و معرفی کردند. اصطلاح «فرهنگ عامه» را نیز نخستین بار مرحوم «رشید یاسمی» استاد دانشگاه تهران در برگردان کلمه فولکلور برگزیده و به‌کار برده است.

محمد علی فروغی و چندین نفر از دانشمندان و نویسندگان دیگر همچون حسین کوهی کرمانی، عباس شوقی، علی اکبر دهخدا، امیرقلی امینی، صادق هدایت، دکتر محمد جعفر محجوب، علی بلوکباشی، صادق همایونی، ابوالقاسم فقیری، ابراهیم شکورزاده، هوشنگ پورکریم، جلال آل‌احمد، دکتر غلامحسین ساعدی، جواد صفی‌نژاد و... نیز با همت و علاقه و پشتکار به بررسی فرهنگ و ادب توده مردم‌ و گردآوری و انتشار صورت‌هایی از فرهنگ عامه ایران پرداختند.

منبع: روزنامه ایران