فلسفه همچون تزكیه نفس

1396/6/12 ۰۹:۱۲

همایش «نقش و جایگاه زكریای رازی در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی» با سخنرانی حسن بلخاری رییس انجمن، علی اكبر ولایتی، رییس كمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و مهدی محقق رییس هیات‌مدیره انجمن آثار و مفاخر ایران طی روزهای اخیر، در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد

 جایگاه زكریای رازی در فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی با سخنرانی بلخاری، ولایتی و محقق

درك فلسفه رازی با ادبیات خود او ممكن است

عاطفه شمس: همایش «نقش و جایگاه زكریای رازی در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی» با سخنرانی حسن بلخاری رییس انجمن، علی اكبر ولایتی، رییس كمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران و مهدی محقق رییس هیات‌مدیره انجمن آثار و مفاخر ایران طی روزهای اخیر، در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد. بلخاری با تاكید بر اینكه فلسفه در قلمرو رازی را باید با ادبیات خود او ادراك كرد، به توضیح اصول فلسفی رازی پرداخت. سپس ولایتی با بیان اینكه تالیفات رازی در پزشكی ایران و اسلام ویژگی‌های متفاوتی با سایرین داشت، او را به لحاظ طب بالینی، نخستین و جامع‌ترین دانست. محقق نیز با برشمردن امتیازات طب اسلامی، یكی از مهم‌ترین این امتیازات را در این دانست كه طب اسلامی، انسان را عالم كبیر دانسته و روح و جسم او را توامان مورد توجه قرار می‌دهد. در ادامه گزارشی از این نشست را می‌خوانید:

درك فلسفه رازی با ادبیات او ممكن است/ حسن بلخاری- رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

كتابی كه در ایران در رد ابن‌سینا منتشر شده، در واقع، به اسم «رازی مظلوم» نوشته شده است. یعنی نام رازی را بر كتاب گذاشتند تا به نحوی هم ابن‌سینا را به عنوان بزرگ‌ترین عقل فلسفی تمدن اسلامی با بدترین توهین‌ها نفی و رد كنند و هم از ماتریالیست بودن رازی سخن بگویند. حقیقت آن است كه ابن‌سینا نقشی برجسته
در عقلانیتی دارد كه در اروپا منجر به رنسانس شد. فقط به عنوان یك نمونه كلیساهای آن زمان شبیه به دژ ساخته می‌شد. به این دلیل كه به خاطر تسلط شرق بر جهان تنها جایی كه خود را در امان می‌دیدند كلیسا بوده است. اما در آغاز قرن ۱۳ كلیساها با معماری گوتیك ساخته می‌شدند. معماری گوتیك تاثیر جدی ترجمه آثار مسلمین به ویژه ابن‌سینا بر اروپاییان را نشان می‌دهد. همچنین ۲ برهان از براهین خمسه كه در تفكر غرب معروف است متاثر از ابن‌سینا است. اما علت نفی ابن‌سینا از طریق رازی، فقط یك جمله است كه ابن‌سینا در كتاب «اسئله و الاجوبه» در جواب سوال دوم ابوریحان بیرونی آورده و می‌گوید رازی باید برود به كار جراحی و آزمایش خود مشغول شود و در باب مساله الهیات، اصطلاح فضول را به كار برده است. واژه فضول در اینجا به معنای امروزی آن نیست بلكه به تعبیر جناب بیرونی، اتفاقا استفاده از كلمه‌ای است كه خود رازی در هندسه به كار برده یعنی در «السیره الفلسفیه» می‌گوید كه من با ریاضیات كاری ندارم جز به قدر احتیاج، آنهایی نیز كه هندسه‌ورزی می‌كنند، فضولی می‌كنند. فضول از فضل است یعنی بابی را بیشتر از معمول حركت كردن.
ابن‌سینا از كلام  رازی استفاده كرده و می‌گوید رازی فضولی نكند و وارد عرصه‌ای كه نمی‌تواند در آن به كمال حرف بزند، نشود. این بحث فقط در «اسئله و الاجوبه» آمده و در هیچ كجای دیگر مطرح نشده اما مبنای حملات و نفرت در كتابی كه در رد ابن‌سینا منتشر شده قرار گرفته و رازی نیز ماتریالیست خوانده شده است. این مساله ایجاب می‌كند درباره سیرت فلسفی رازی توضیح دهم. زكریای رازی ۳ كتاب فلسفی مهم دارد؛ «سیرت فلسفی»، «طب روحانی» و «علم الهی» كه البته كتاب علم الهی او مثل بسیاری از آثار دیگر مفقود شده است. منظور رازی از فلسفه، فلسفه به جامعیت قرن پنجم نیست. در قرن پنجمی كه فلسفه در تمدن اسلامی به بار نشسته و در صدر آنها فارابی و ابن‌سینا هستند، موسیقی، طبیعیات، نجوم، هندسه، شیمی و... نیز وجود دارند ولی جناب رازی بین ٣١٣ تا ٣١٦ه. ق فوت كرده، یعنی فلسفه هنوز به بار ننشسته است. آن زمان فقط كندی بوده كه او را نیز بیشتر یا مترجم می‌دانند یا شارح و هنوز فلسفه به بار ننشسته است. به همین دلیل فلسفه در قلمرو رازی را با ادبیات رازی باید ادراك كرد نه به تصویری كه ما در كل تمدن اسلامی از او داریم.

فلسفه تشبه به خداوند است به قدر طاقت انسانی
رازی در ابتدای كتاب «طب روحانی» می‌گوید كه فلسفه ۳ معنا و مدخل دارد؛ یكی آنكه هندسه را فلسفه بگیریم. مدخل دوم، آنكه فلسفه معادل تزكیه نفس از صفات رذیله و تجلی صفات حمیده باشد و سوم، فلسفه به عنوان منطق است. من معنای دوم را انتخاب می‌كنم؛ از نظر رازی فلسفه در معنای اخص خود تعریف شده است. یعنی علمی كه به واسطه آن، انسان نفس خود را از رذایل می‌پالاید و به فضایل می‌آراید، فلسفه، حدوث و قدم و ذات و عرض و... نیست. نگاه رازی به فلسفه این است. به ادبیات او توجه كنید! می‌دانید كه رازی یكی از كسانی است كه به‌شدت تهمت الحاد به او خورده است. حال آنكه ادبیات نوشته‌های او كاملا خلاف این را می‌رساند. او در «السیره الفلسفیه» می‌گوید: «از خداوند كه بخشنده عقل و گشاینده هم و غم است، توفیق و یاری خواهیم تا ما را بر آنچه خواست اوست بدارد و به آنچه سبب قرب اوست، هدایت فرماید. خلاصه كلام آنكه، چون پروردگار عزوجل، عالمی است كه جهل در او راه ندارد و عادلی است كه ساحتش از جور بری است و علم و عدل و رحمتش بر اطلاق است و خالق و مالك ما است و ما بندگان حلقه به گوش اوییم و محبوب‌ترین بندگان در نزد مولای خود آن است كه بهتر بر سیرت مولا رود و مطیع‌تر فرمان او را به كار بندد، پس نزدیك‌ترین بندگان به خدای عز و جل، داناترین، عادل‌ترین، رحیم‌ترین و مهربان‌ترین ایشان است و مراد از گفته حكما كه فلسفه تشبه به خداوند است به قدر طاقت انسانی، همین است و تفسیر آن را ما در كتاب «الطب الروحانی» آورده و گفته‌ایم كه پیرایش نفس از خوی بد چگونه حاصل خواهد شد و حدی كه فیلسوف باید در اكتساب معیشت و جمیع زاد و طلب ریاست از آن فراتر نرود، چیست.» از دیدگاه رازی فیلسوف معادل تزكیه نفس از رذایل است نه فلسفه به آن معنا كه ابن‌سینا می‌گوید. بنابراین، نمی‌توان فلسفه سینوی را با فلسفه رازی مقایسه كرد.
نكته دوم اینكه چون رازی به طرز بسیار استثنایی در «طب روحانی» و «سیرت فلسفی» عقل و خرد را ستایش می‌كند و ممكن است درباره برخی خرافات در ادیان صحبت كرده باشد، این موضوع، بهانه‌ای برای نشان دادن چهره‌ای ملحد از او شده است. اما كل حیات بزرگ و عظیم رازی را به دو كتاب مجهول و مفقود تاریخی منتسب به او، خلاصه كردن و او را ملحد نامیدن، ظلم به رازی است و ما كمتر در این حوزه كار كرده‌ایم. رازی در «سیرت فلسفی» دعا می‌كند: «پروردگار ما كه از او چشم صواب داریم و بیم عقاب، بر ما نگران است، از راه رحمت آزار بر ما نمی‌پسندند، ستم و نادانی را از ما زشت می‌دارد و از ما خواستار عدل و علم است. بنابراین، كسی كه به آزار بپردازد و سزاوار آزار شود، به قدر استحقاق گرفتار عقوبت او خواهد شد.» این شش اصل فلسفی است كه رازی می‌گوید اصول فلسفه او بر آنها استوار است. در بخش آخر كتاب «سر الاسرار» رازی در كتابخانه لایپزیك آلمان نیز بارها و بارها رسما به قرآن استناد شده است.

ویژگی‌های متفاوت رازی در پزشكی اسلامی/ علی‌اكبر ولایتی- رییس كمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران

دكتر بلخاری درباره فلسفه رازی به نكاتی اشاره كردند اما من در ادامه بیشتر به جنبه پزشكی شخصیت او می‌پردازم. تالیفات رازی در پزشكی ایران و اسلام ویژگی‌های متفاوتی با سایرین داشت و به لحاظ طب بالینی او نخستین و جامع‌ترین است. در تمدن اسلامی ١۴هزار كتاب پزشكی داریم كه اكثر آنها ایرانی بودند اما هیچ پزشكی در تاریخ پزشكی ما طب بالینی به وسعت و دقت رازی ندارد. كتاب «الحاوی» را كه جمع‌آوری یادداشت‌های آن حدود ١٤ یا ١٦ سال به طول انجامید و عاقبت نیز خود رازی نتوانست آنها را به طور كامل گردآوری كند بعد از فوت او ابن‌عمید وزیر ركن‌الدوله دیلمی، به قیمت گزافی از خواهر رازی خریداری كرد و این نشان از سیره آل‌بویه در دانش پروری داشت. اغلب بزرگان ما از اوایل قرن چهارم تا اواخر قرن پنجم زیر سایه آل‌بویه بودند، تا زمانی كه شیخ‌الرییس خود را با زحمت به آنها رساند و بین مثلث سه امیر آل‌بویه، فخرالدوله ری و شمس‌الدوله همدان و علاءالدوله اصفهان می‌گشت تا زمانی كه از دنیا رفت. اینكه گفته می‌شود كسی از ابن‌سینا بدگویی كرده است به قول حكیم توس «بزرگش نخوانند اهل خرد/ كه نام بزرگان به زشتی برد» و این چیزی از جایگاه شیخ الرییس كم نمی‌كند. حضرت امام (ره) با اینكه انتقاداتی به شیخ‌الرییس دارد، در صحیفه نور می‌فرماید بعد از معصوم، نظیری برای ابن‌سینا وجود ندارد. اتهاماتی هم كه به رازی زده می‌شود، بی‌تردید، ریشه‌های ماتریالیستی و كمونیستی دارد.
ابن ابی اصیبعه، یكی از همشهریان رازی نقل می‌كند كه هیچگاه او را ندیدم كه از خواندن و نوشتن فارغ باشد. از عادات او این بود كه شب‌ها مطالعه می‌كرد و كتاب را طوری به دیوار تكیه می‌داد كه اگر خوابش گرفت و دستش سست شد كتاب بیفتد و با صدای آن از خواب بپرد. من كتاب الحاوی را برای دومین بار در ٢٣ جلد به فارسی ترجمه كردم و در ترجمه این ٢٣ جلد، دكتر ذاكر كه از نوادگان آقای تهرانی است در ترجمه كتاب «الحاوی» كه به زبان عربی ثقیلی هم بود نقش اساسی داشتند. برای ترجمه این كتاب نیز به مدت ٦ ماه از كتابخانه مرحوم مرعشی استفاده كرده و حدود ٣٠٠ لغت را برای ترجمه «الحاوی» به فارسی معادل‌سازی كردیم.
 

 قراینی بر تشیع رازی
طب امروز براساس علم بالینی است. این كتاب نیز طب بالینی درست به سبك امروز است، یعنی آنچه را كه در دو بیمارستان عضدی بغداد و ری- كه هر دو در زمان آل‌بویه ساخته شد- می‌دیدند یادداشت می‌كردند. امروز هم طب بر اساس بالین است، یعنی بر اساس مشاهده نه فرضیات ذهنی. به تعبیر امروز پزشكان، هر بیمار خودش یك كتاب است. حتی علائم دو بیمار با یك بیماری مشترك مثل هم نیست و طب بالینی سبب می‌شود كه انواع امراض از یكدیگر تشخیص داده شوند. رازی اول كسی است كه بیماری‌های بصوری را تعریف علمی كرد. وی كتابی دارد با نام «الجدری و الحصبه» یا «آبله و سرخك»- برای سرخك اصطلاح حصبه را به كار می‌بردند- كه شاید ۴۰ بار در آلمان و چند كشور اروپایی چاپ شده است و در آن این بیماری‌ها را تعریف كرده است. روشی كه رازی برای درمان بیماری ذات‌الجنب ذكر می‌كند، امروز نیز كاربرد دارد. در بیماری زخم و عفونت كلیه نیز امروزه از روش رازی استفاده می‌شود. رازی كتابی دارد با نام «نقد نظریات جالینوس» و در حالی كه رازی هزار سال بعد از جالینوس زندگی می‌كرده است، در ابتدای كتاب می‌گوید ضمن عذرخواهی از استادم جالینوس، اشكالات او را بیان می‌كنم كه این نشان از روح متواضع او دارد.
وی همچنین از مطالب پزشكی جندی شاپور بسیار نقل كرده است. ابوریحان، ١٨٠ كتاب و رساله از رازی فهرست كرده است. رازی ٦ رساله به فارسی دارد كه چیزی از آنها باقی نمانده اما نام آنها در فهرست ابوریحان آمده است. ابوریحان، از اینكه كتب دانشمندی كه صد سال قبل از او می‌زیسته را فهرست كند عاری نداشت و می‌خواست كه اگر كتاب‌ها از بین رفت خلاصه‌ای از آنها از طریق این فهرست در اختیار آیندگان قرار بگیرد و اتفاقا همین اتفاق هم افتاد و بسیاری از كتاب‌هایی كه در فهرست او آمده‌اند از میان رفته‌اند. به طور كلی، كار تحقیق و طب بر اساس مشاهده از ابداعات رازی است كه قبل و بعد از او كسی در تاریخ طب اسلامی و ایرانی كتابی به این شكل كه شرح حال بیماران را در ۲۳ جلد آورده و از روی علایم بالینی استتناج كرده باشد، ننوشته است. یك نكته كه قرینه‌ای
بر تشیع رازی است، كتاب خلاصه «من لایحضره الطبیب» اوست. این كتاب برای این است كه كسانی كه به طبیب دسترسی ندارند یك راهنما داشته باشند. شیخ صدوق نیز كه با فاصله ٥٠ سال بعد از فوت رازی زندگی می‌كرده، می‌گوید نام كتاب «من لا یحضره الفقیه» خود را از روی كتاب رازی انتخاب كرده است. مسلما فرد محتاطی مانند شیخ صدوق نام یك فرد ملحد را برای یك كتاب حدیثی مبنا قرار نمی‌دهد.

دلایل استفاده از اصطلاح پزشكی اسلامی/ مهدی محقق- رییس هیات‌مدیره انجمن آثار و مفاخر ایران

در سال ۱۳۴۳ مرحوم علی اصغر حكمت از من خواستند كه كتاب «سیرت فلسفی» رازی را همراه با شرح احوال و آثار او چاپ كنم. این كار انجام و بارها نیز تجدید چاپ شد. این نخستین باری بود كه من درباره رازی كار می‌كردم. در همان سال‌ها، شاید سال ١٣٣٧ بود كه استاد مرحوم جلال‌الدین همایی در دانشكده ما حضور داشت و از طریق ایشان برای نگارش كتابی درباره رازی به این انجمن كه سابقا انجمن آثار ملی نام داشت، معرفی شدم. در ادامه، كتاب «فیلسوف ری، محمدبن زكریای رازی» را نوشتم كه بهترین كتاب سال شناخته شد و آن را به انجمن آثار ملی تقدیم كردم. همین موضوع باعث شد به تحقیق در تاریخ پزشكی اسلامی- ایرانی مشغول شوم زیرا به مطالعه در آثار زكریای رازی علاقه داشتم. استفاده از اصطلاح پزشكی اسلامی به این دلیل است كه برخی می‌خواهند هر چیزی را به خود نسبت دهند. چند سال پیش، پیش‌نامه‌ای از قاهره به دست من رسید كه برای بزرگداشت طبیبِ عربی، زكریای رازی از شما دعوت كنیم. من در جواب نوشتم كه دعوت شما را نمی‌پذیرم مگر آنكه كلمه طبیب عربی را به طور مثال به طبیب مسلم یا طبیب اسلامی تغییر دهید. مطابق آنچه كه ابوریحان بیرونی در فهرست آثار رازی می‌گوید، وی متولد ری است. در كتاب «الشكوك علی جالینوس» نیز رازی می‌گوید كه تمام مشاهدات طبی خود را در ری انجام داده است.

 انسان عالم كبیر است
یكی از امتیازات طب اسلامی این بوده كه بدن انسان را مثل حیوان صرفاً همین بدن در نظر نمی‌گرفتند. حدیثی داریم كه می‌گوید: «العِلمُ عِلمان، عِلمُ الأبدان و عِلمُ الأدیان»، ابدان را مقدم می‌آورد زیرا تا بدن سالم نباشد، نمی‌توان خدا را شناخت. از امتیازات طب اسلامی است كه انسان را عالم كبیر می‌داند برخلاف آنچه كه انسان را عالم صغیر می‌نامید. علی(ع) می‌فرماید: «تصور می‌كنید همین جسم كوچك هستید اما عالم بزرگ هم در جسم شما متجلی است. » از امتیازات پزشكی اسلامی این بوده كه مكاتب گوناگونی داشته است. در یونان قدیم ۳ مكتب تجربه، قیاس و طب حیلی وجود داشته است اما در طب اسلام ۲ مكتب تجربه و قیاس پذیرفته شد. اصحاب قیاس ابتدا از طب نظری شروع می‌كردند بعدا به طب تجربی می‌رسیدند و اصحاب تجربه بالعكس. از این جهت بود كه رازی مشاهدات را مبنا قرار می‌داد، به نتیجه می‌رسید و تا این مشاهدات به تكرار و تواتر نمی‌رسید برای او سندیت علمی نداشت. به تعبیر غربی‌ها، مهم‌ترین سهم مسلمانان در تمدن بشری كتاب‌ « الجدری و الحصبه» رازی است. غربی‌ها از آثار رازی با عنوان مونوگراف و مسلمانان با عنوان كتاب مفرد یاد می‌كنند. زكریا می‌گوید كتاب «طب روحانی» را برای این نوشتم كه طب مربوط به روح انسان را مورد توجه قرار دهم نه صرفا طب بدنی. همچنین رازی در جایی از نفس ناطقه الهیه یاد می‌كند. كتاب‌های رازی نوآوری زیادی داشته و در تفكرات دانشمندان بعد از خود تاثیر بسزایی گذاشته‌اند. بنابراین زكریای رازی در كتاب‌هایش هم به روح و هم به جسم توجه داشته است.

منبع: اعتماد