1396/5/15 ۰۹:۱۴
کتب حدیث مشحون از روایات مربوط به عالم طبیعت و رویکرد انسان‌ها به آن است، از جمله مخالفت شدید با تضییع آن و اسرافکاری، و تخریب بیهوده طبیعت که تنها به دلیل خودخواهی و حرص و طمع صورت می‌گیرد. احادیث بر پاکیزگی آب و دیگر منابعی تأکید دارند که حیات متکی به آنهاست. پیامبر(ص) فرمود: «درختکاری کار پربرکتی است حتی اگر یک روز به پایان جهان مانده باشد.»
ترجمه: علیرضا رضایت
روایتی وجود دارد که تلقی پیامبر اسلام(ص) را نسبت به محیط‌زیست نشان می‌دهد و باید آن را مؤثرترین تعلیم برای مسلمانان معاصر در نظر گرفت. این روایت به درخت نخل (مشهور سویا یا سبیا یا سویل، Seville) مربوط می‌شود که ابن‌عربی آن را در شرح حال پیامبر ذکر کرده و نوع رفتار پیامبر با آن درخت را یکی از معجزات دانسته است. ماجرا به نقل از ابن‌عربی به این شرح است:
«در مجاورت قبرستان موشکا در سویا، درخت نخلی وجود داشت که بسیار کج شده بود. مردم خانه‌های مجاور نگران بودند که مبادا این درخت روی خانه‌شان بیفتد و به ایشان آسیب بزند، از این سبب شکایت به حاکم شهر بردند و او نیز دستور داد تا آن را قطع کنند. افرادی که بنا بود درخت را ببرّند، پس از نماز مغرب به محل درخت رسیدند و گفتند: دیروقت است، ان‌شاء‌الله فردا درخت را قطع می‌کنیم.
از قضا یکی از صحابه خواب دید که پیامبر(ص) در مسجدی که در میانه قبرستان موشکا واقع شده، نشسته‌اند و آن نخل با سختی بسیار از ریشه به‌درآمد و خدمت حضرت رسید و عرض کرد که: «مردم می‌خواهند مرا به خاطر انحنایم قطع کنند که مبادا روی خانه‌هایشان خراب شوم. ای رسول خدا، دعایی در حقم کن!» حضرت دستش را بر او نهاد و درخت بلافاصله راست شد و سرجایش بازگشت. بینندة خواب می‌گوید: صبح هنگام وقتی مردم برخاستند، من به همراه چند نفر دیگر برای اثبات صحت این قول راهی شدیم و همگی دیدیم که درخت صاف و راست ایستاده است.»
آیا مسلمانان امروز وقتی می‌خواهند درختی را به خاطر حرص و طمع خود قطع کنند، این روایت را در نظر دارند؟! شریعت احکام و دستورات متعددی در خصوص محیط‌زیست دارد. این احکام شامل تأکید و سفارش به احیا و حفظ منابع طبیعی ازجمله آب و جنگل‌ها و غیره می‌شود. به‌علاوه، این احکام برخورد درست با حیوانات و گیاهان و شکار بیهوده و بی‌مصرف آنها را نیز در بر می‌گیرد. ذبح آیینی حیواناتی که گوشتشان حلال و خوردنی است، فی‌نفسه اهمیت زیادی در ایجاد پیوند میان انسان‌ها و عالم حیوانات دارد. افزون بر این، تعالیم شریعت درخصوص مسائل اقتصادی (ازجمله مخالفت با رباخواری، اسراف و ثروت‌اندوزی)، مستقیم و غیرمستقیم، تأثیر معناداری بر رابطه انسان‌ها و محیط‌زیست می‌گذارد. در مجموع شریعت شامل اصول و قوانین و احکام عینی لازم جهت فائق آمدن بر وضعیت بحرانی محیط‌زیست در حال حاضر است و این احکام در قیاس با قوانین سکولار دیگر، می‌تواند راهکاری ارائه دهد که بسی آسان‌تر به اجرا درمی‌آیند؛ چون مسلمانان برای اجرا و تحقق آنها آماده‌تر و مصمم‌ترند. آنها این دستورالعمل‌ها را حکم خدا می‌دانند، فلذا بیشتر از دستورالعمل‌های حکومتی بدان پایبندند و عمل می‌کنند.
چه باید کرد؟
مواجهه با بحران محیط‌زیست که حیات انسانی را تهدید می‌کند، دقیقا به دلیل سرعت و شتاب لجام‌گسیخته تخریب محیط‌زیست، فی‌نفسه بیشترین اهمیت و فوریت را دارد. راه حل این بحران مستلزم اقدامی عاجل است، ازجمله توجه به دیدگاهی تقدیسی به طبیعت و نیز انجام اقدامات عینی در سطح زمین. در تعالیم اسلامی مربوط به طبیعت و محیط طبیعی، برخی اقدامات را می‌توان در جهان اسلام به منظور اصلاح و تعدیل شدت بحران ناشی از دخالت انسان در جهان طبیعت انجام داد. برخی از این اقدامات به اختصار به این شرحند:
۱)از قرن نوزدهم، علم‌باوری و رشد کورکورانه فنّاوری مدرن به‌تدریج در جهان اسلام گسترش یافت، آن‌چنان که امروزه درمیان کسانی که بر جوامع مختلف اسلامی حاکمند و نیز در میان مسلمانان مدرن‌شده و حتی شماری از علمای دینی، نوعی علم‌باوری غالب و حاکم شده که بی‌شباهت به آنچه در غرب وجود دارد، نیست. حکومتی که بر جامعه مسلمان فرمان می‌راند، اعم از مدرن و بنیادگرا، کورکورانه دانش غربی را پذیرفته و فناوری غرب را با سرعت هرچه تمام‌تر چسبیده، آن‌چنان که ذره‌ای به پیامدهای زیست‌محیطی کارهایش نمی‌اندیشد.
وجه‌تمایز جهان اسلام با غرب آن است که جهان‌بینی علمی غرب (که انسان‌ها و طبیعت را به مجموعه‌ای از ساختارهای ملکولی پیچیده فاقد معنای مقدس تقلیل می‌دهد) آنقدر که بر ذهن مسلمان تأثیر می‌گذارد، بر ذهن غربی اثر ندارد. گام نخست در جهان اسلام باید نقد این دیدگاه علمی خفقان‌آور باشد. به علاوه باید نشان داد که چرا این دیدگاه با چشم‌انداز دینی کلی‌تر و اصیل اسلامی مغایرت دارد.
تنها راه بازسازی بنای دیدگاه اسلام در باب انسان و طبیعت، پاکسازی صحنه از ایدئولوژی‌های کهنه و فرسوده‌ای است که بر گرده جهان اسلام سنگینی می‌کنند و همزمان زدودن زنگار تمامی خطاهای برآمده از علم‌باوری، فروکاهش‌گرایی، و ماتریالیسم از ذهن مسلمانان. درست همان‌طورکه پیامبر اسلام(ص) کعبه را از لوث وجود بتهای عصر جاهلی پاکسازی فرمود.
۲) پس از آنکه ذهن مسلمانان از این قبیل زنگارها پاک، و محدودیت‌های ذهنی آنها مرتفع شد (محدودیت‌هایی که مانع فهم درست آنها از عالم می‌شود)، باید تلقی اسلام از محیط‌زیست و ارتباط انسان با طبیعت به زبانی شفاف و روشن و مفهوم تدوین و بیان شود، به‌گونه‌ای که مسلمانان جدید آن را درک کنند. تدوین و صورت‌بندی تعالیم اسلام در این زمینه باید در چندین سطح صورت گیرد. این تدوین باید بتواند مخاطب فیلسوف و مخاطب کارگر خود را همزمان راضی کند؛ یعنی همه‌فهم باشد و عالم دین و دهقان هر دو آن را درک کنند. به تعبیر دیگر، گاهی این تعالیم باید به زبان فنی و فلسفی مطرح شود که مخاطب محدود و خاص دارد و فراخور کسانی است که با سنت فکری اسلام و نیز فلسفه غرب آشنایند. گاهی این تعالیم باید با زبان شعر بیان شود تا کسانی را که علاقه‌مند به ادبیات و کلام موزون هستند، جذب کند. و گاهی نیز باید این تعالیم را بر منابر به شکل وعظ و خطابه گفت تا انبوه نمازگزاران در مساجد مستفیض شوند.
اگر این اراده وجود داشته باشد، دلیلی ندارد که ظرف چند سال تعالیم اسلامی در رابطه انسان با محیط‌زیست را نتوان به تمام طبقات و قشرهای جامعه اسلامی آن‌هم با زبانی جدید شناساند. کارهای زیادی انجام شده، اما هنوز به قدر کافی گسترش نیافته است.
۳) کسانی که زمام امور را در جامعة اسلامی در دست دارند، زنان و مردانی هستند که مشخصا در مدارس و نظام‌های آموزشی مختلف و متفاوتی آموزش دیده‌اند. ارائه دوره‌های آموزشی درخصوص محیط‌زیست در تمام سطوح و تأکید بر موضوعات مربوط به ابعاد زیست‌محیطی دیگر رشته‌ها امری ضروری است. برای مثال، آموزش رشته‌های مختلف مهندسی بدون آشنا کردن دانشجویان با تأثیر فلان طرح یا پروژه مهندسی بر محیط‌زیست، دست‌کمی از جُرم ندارد. همچنین برنامه‌ریزی اقتصادی نباید بدون توجه به هزینه‌های زیست‌محیطی انجام گیرد.
غرب در قیاس با جهان اسلام در این زمینه موفق‌تر بوده است؛ چون مؤسسات آموزشی مدرن در جهان اسلام صرفا از غرب تقلید می‌کنند و لذا یک گام از آن عقب‌ترند. در بسیاری جاها نظام‌های آموزشی همچنان از برنامه‌های قدیمی و الگوهای منسوخ‌شده غربی استفاده می‌کنند.
البته دوره‌های آموزشی درباره محیط‌زیست و تأکید بر موضوعات مربوط به محیط‌زیست نباید به مؤسسات آموزشی مدرن محدود شود، بلکه باید شامل مدارس سنتی نیز بشود که رهبران مذهبی آینده جامعه در آنها آموزش می‌بینند. این رهبران در امر توجه دادن مردم به مسائل عمومی، ایجاد آگاهی به بحران محیط‌زیست و راهکاری که اسلام برای آن ارائه می‌دهد، در قیاس با مقامات رسمی حکومتی، موفق‌تر و مؤثرترند. اما معلمان دینی و علمای دین پیش از هر چیز باید خود با آموزش صحیح، از این مسائل آگاهی یابند. آنها باید دریابند که راه‌حل بحران محیط‌زیست، چشم‌پوشی از پروژه‌های عجیب و غریب صنعتی که تأثیرات جبران‌ناپذیری بر محیط‌زیست می‌گذارند، نیست. در عین حال باید به مردم فقیر و ضعیف شهرها که با ریختن زباله نهرها و جوی‌ها را آلوده می‌کنند، هشدار دهند.
منبع: روزنامه اطلاعات
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید