دیالکتیک عقل و شهود

1396/5/10 ۰۷:۴۲

سهروردی در فلسفه اشراقی خود و در قیاس با فلسفه مشا علاوه بر آنکه از عقل بهره می‌گیرد عنصر شهود را هم در کنار تفکر استدلالی به عنوان یکی از منابع معرفت در نظر گرفته و پاسخ بسیاری از مسائل را به کمک شهود به دست ‌آورده است. همین موضوع باعث شده جایگاه عقل در هندسه معرفتی سهروردی و نسبت آن با شهود آوردگاه نظرهای مختلفی از سوی اندیشمندان و پژوهشگران فلسفه اسلامی قرار گیرد.

        
عقل در هندسه معرفتی سهروردی

سهروردی در فلسفه اشراقی خود و در قیاس با فلسفه مشا علاوه بر آنکه از عقل بهره می‌گیرد عنصر شهود را هم در کنار تفکر استدلالی به عنوان یکی از منابع معرفت در نظر گرفته و پاسخ بسیاری از مسائل را به کمک شهود به دست ‌آورده است. همین موضوع باعث شده جایگاه عقل در هندسه معرفتی سهروردی و نسبت آن با شهود آوردگاه نظرهای مختلفی از سوی اندیشمندان و پژوهشگران فلسفه اسلامی قرار گیرد. آنچه در ادامه می‌خوانید گزارشی از دیدگاه سه محقق فلسفه در این باره است.
حسین فلسفی، استاد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به اینکه سهروردی عقل فعال در فلسفه مشا را قبول ندارد، اضافه کرد: «در نظام فلسفی سهروردی شما یک عالم عقل یا خدا دارید و بعد عالم عقلی دارید که عالم عقل مشائیان است، اما شمار آنها 10 تا نیست؛ بلکه بی‌نهایت است. بعد از عالم عقل ما عالم مثل را داریم که یک‌سلسله عقول بی‌نهایت عرضی‌اند که با مثل افلاطونی مساوی هستند و کار عقل فعال را انجام می‌دهند. یعنی سلسله‌مراتبی بسیار بزرگ که شمارشان نامحدود است. مثلا نوع انسان یک فرشته یا مدبری دارند که آنها را مدیریت می‌کند. یا درختان انواع و اقسام گوناگون مدبرانی دارند که آنها را تدبیر می‌کنند.
فلسفی در ادامه بیان می‌دارد که بین این انواع با فرد ارتباط بی‌‌واسطه‌ای وجود ندارد؛ بلکه عالم مثال یا خیال منفصل این نقش ارتباطی را ایفا می‌کند. بنابراین در نظام فلسفی سهروردی ما چیزی به نام عقل فعال نداریم، بلکه عالم انواع و مثل افلاطونی همان کاری را که عقل فعال مشائی انجام می‌دهند، می‌کنند.»
قاسم پورحسن، استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه سهروردی به ندرت از واژه عقل استقاده می‌کند به نظام نوری فلسفه اشراقی اشاره کرده و می‌گوید: «در نظام فلسفی سهروردی از آنچه پس از خداوند، واجب‌الوجود، سبب فیض و کثرات عالم می‌شود، تعبیر به انوار می‌شود. این انوار نه‌تنها منحصر در عقل فعال نیست؛ بلکه سهروردی در ابتدا انوار را به انوار قاهره و غیر‌قاهره تقسیم می‌کند. انوار غیر‌قاهره به هیچ‌وجه نسبتی با تفکر مشائیان تحت‌عنوان عقل ندارد. بنابراین اگر ما گاهی در عبارت‌های سهروردی واژه عقل را می‌بینیم به این معنا نیست که سهروردی در درون عقل ارسطویی یا 10 عقل ارسطویی قرار می‌گیرد.»
پورحسن در ادامه به ابداع و ابتکار سهروردی در نظام حکمت نوری اشاره می‌کند و تفکر فلسفی شیخ‌اشراق را یک گسست جدی از سنت یونانی و ارسطویی می‌داند و معتقد است: «تفکر معرفت‌شناسانه و هستی‌شناسانه سهروردی تابعی از سنت یونانی و ارسطویی نیست. بنابراین ما باید سهروردی را در درون حکمت ایرانی و حتی متاثر از حکمت رواقی، اندیشه فارسی و تفکر قرآنی و حدیثی بدانیم.»
عبدا... صلواتی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی در تبیین جایگاه عقل در فلسفه اشراق به ویژگی منظومه‌وار متافیزیک نوری سهروردی استناد می‌کند که برای بررسی هر کدام از مولفه‌های این نظام فکری باید نگاهی درون مجموعه‌ای و منظومه‌ای داشت. عقل نیز به عنوان یکی از این مولفه‌هاست که باید در ارتباط با سایر عناصر این مجموعه به آن نگریست. صلواتی در ادامه بیان می‌دارد: «سهروردی در آنجایی که سهروردی است و مشایی فکر نمی‌کند، همه چیز را به مثابه نور می‌بیند. هرچند تقابل نور و ظلمت را هم مطرح می‌کند؛ عالم جسمانیات در بخش ظلمت می‌گنجند. آن چیزی که بن‌مایه تفکر سهروردی را شکل می‌دهد نور به معنای متافیزیکی کلمه است که این نور هم در کل عالم و هم در انسان ساری و جاری است. به همین ترتیب است که سهروردی نفس را به عنوان نور اسپهبدیه می‌داند. به تعبیر دیگر در سهروردی نور دال مرکزی است. به هر حال اگر ما تحلیلی درباره عقل بخواهیم داشته باشیم عقل را باید در نور ببینیم.
این استاد دانشگاه در پایان با اشاره به نظرات مختلفی که در مورد عقل و شهود در فلسفه اشراق وجود دارد، معتقد است: «برخی در قضاوت در مورد فلسفه سهروردی عقل را اصل گرفته و شهود را به حاشیه برده‌اند و بعضی برعکس شهود را آنقدر برجسته کرده‌اند که جایی برای عقل نمانده است. در حالی که اصلا به این صورت نیست. آن چیزی که در سهروردی مطرح است، هم بحث شهود و هم بحث عقل است. هیچ‌کدام هم جایی دیگری را تنگ نمی‌کنند و اتفاقا با همدیگر تعاملی سازنده دارند. تفکر یا فعالیت متافیزیکی سهروردی با شهود آغاز می‌شود و با عقل و انحایی از تعقل ادامه پیدا می‌کند.

منبع: فرهیختگان