خط سوم نستعلیق / دکتر محمدعلی سلطانی - بخش دوم

1396/2/31 ۰۷:۵۵

بنابر نوشته استاد غلامحسین امیرخانی در بررسی و کالبدشکافی خوشنویسی خط فارسی در مکتب میرزارضا کلهر، وی «توانست در (نسبت) به‌خصوص در آثار بعد از ۱۲۹۰ که از او به یادگار مانده، تکامل ایجاد کند. این مطالب را از اساتید بزرگوار خود (آقا سیدحسین و آقا سیدحسن) علما و عملا شنیده‌ام.

 احوال و آثار و مآثر میرزارضا کلهر

بنابر نوشته استاد غلامحسین امیرخانی در بررسی و کالبدشکافی خوشنویسی خط فارسی در مکتب میرزارضا کلهر، وی «توانست در (نسبت) به‌خصوص در آثار بعد از ۱۲۹۰ که از او به یادگار مانده، تکامل ایجاد کند. این مطالب را از اساتید بزرگوار خود (آقا سیدحسین و آقا سیدحسن) علما و عملا شنیده‌ام. میرزای کلهر دوایر را کوچکتر، کشیده‌ها را کوتاه‌تر و دندانه‌ها را گوشت‌دارتر و فاصله پیوند دو حرف که کلمه را می‌سازد، مواصلات را کوتاه‌تر و چاق‌تر نوشت و در نتیجه قالب یا طرح کلمات را که به دست استادان پیشین طی چند قرن اعتدال و انسجام و استحکام یافته۲۶… [متحول ساخت].

در «ترکیب» که اساسی‌ترین و اولین شرط و اصل در هنر خوشنویسی شمرده می‌شود، با ملاحظه آثار کلهر درمی‌یابیم که او به این اصل وقوف کامل داشته و در آثار دوره استادی او هیچ سهو و اشتباهی وجود ندارد، و این سخن در مقام شکر و سپاس از او یادآوری کمال اوست که همه ما خوشه‌چین [میرزارضا] بوده‌ایم.۲۷

اما در کرسی‌بندی به یک امتیاز فراتر دست پیدا کرد و از خط (حامل یا میزان) بهتر استفاده کرد.

در ردیف‌نویسی که حروف در یک سطر و به دنبال هم و متکی بر خط کرسی هستند، خط او دارای استواری کامل بوده و مجاورت کلمات ناهمگون با استفاده از لطیفة «حسن وضع» و «حسن تشکیل» به الفت و انس و هماهنگی و «همگونی» تبدیل گردید ـ در روش بهره‌گیری از دو کُرسی یا بیشتر نیز با استفاده از قریحه بی‌مانند خود کلمات به دست هنرمند او در زیر و بالای خط کرسی غلتان و رقصان شدند و بدون اینکه بافت و طرح کلی ناهماهنگ شود، امتیاز دیگری … راحت‌نویسی و بی‌تکلفی خط اوست … که انضباط شدید حاکم بر خط نستعلیق را با مهارت و تسلط فوق‌العاده به روانی و نرمی عجین ساخته … و کار را به مرحله سهل و ممتنع رسانیده است… و در سیاه مشق و کتابت انقیاد و تکلّف احساس می‌شود.۲۸

کلهر و خوشنویسان بزرگ دوره تحول

بنابه آنچه آشکار است، میرزارضا کلهر شیوه خط نستعلیق را که به دست استادان پیشین طی قریب سیصد سال انسجام و استحکام یافته بود، تغییر داد. متقدمان و معاصران میرزارضا در عرصه خوشنویسی خط فارسی، هنرمندان توانا و برجسته‌ای بودند که نمونه‌ای دیگر برای آنان نمی‌توان یافت. به قول آغداشلو: «این مهم است که کلهر در دوره‌ای که دهها خطاط بی‌نظیر کنار هم و شانه به شانه هم می‌نوشتند، روشی را بنیان‌گذاشت که معین‌کنندة حد و حدود زیبایی شناخت خط صدسال پس از آن شد و وقتی‌که درگذشت، دورة اوج و عزت این هنر ظریف یگانه به آخر رسید.میرزا قواعد خط میرعمادی را وقتی درست حرمت گذاشته که در آن اصلاحات کرده، نه مثل محمود خان ملک‌الشعراء و محمدحسین شیرازی که منحصراً خط میرعماد را ـ گیرم به مهارت و استادی تمام ـ تقلید کرده‌اند و بس٫»۲۹

در این حوزه که بزرگانی چون آقافتحعلی حجاب، میرزا علی‌نقی شیرازی، خانواده وصال، میرزا محمدحسین کاتب‌السلطان پیروان مکتب میرعماد بودند و بزرگانی چون میرزا غلامرضا اصفهانی در همان مکتب با سلیقه‌ای پیشرو و قدرت فوق‌العاده و آثار معجزنما و نیز میرحسین ترک۳۰ که در قلم مشقی و سیاه مشق ید بیضا دارد و در سیاه مشق پیشرو ابتکار اروپاییان در هنر انتزاعی شکلی است، به‌ویژه که میرزا غلامرضا و میرحسین دو استوانه بی‌بدیل در انواع دانگ‌های اجرای قلم نستعلیق هستند، اما در همین قلم تخصصی نیز، قلم غبار میرزای کلهر را در تقویم‌ها و نمونه کتابت سفرنامه خراسان که در سال ۱۳۰۶ نوشته است، هنرنمایی فرازمند در مقابل کتیبه‌های میرزا غلامرضا دانسته و با عناوینی چون «عدیل و بدیل ندارد» در مرتبه هنری آن شاهکارها قرار داده‌اند۳۱ و هنری مردانی که از آنها نام بردیم و در مقابل پیدایش صنعت چاپ مقاومت می‌کرده‌اند.

هرچند در دایره کتابت صمغی آثار ارزشمندی به وجود آوردند و در عرصه چاپ سنگی نیز آثار و آزمونی به تجربه و توانایی ارائه دادند، اما در مقابل طلوع هنری ستاره‌ای چون میرزای کلهر، هنرپیشگان نامداری بودند که با تمام درخشش هنری تحت‌الشعاع قرار گرفتند که قوی‌ترین این جریانات، عبارت از وجود آثار خوشنویسی میرزا علینقی شیرازی ـ پسر میرزا یوسف مذهب‌باشی در عصر قاجاریه ـ بوده است. وی کامل‌کننده و میراث‌دار وصال شیرازی و فرزندان هنرمند او به حساب می‌آید و الهامات بسیاری از مکتب میرزای کلهر همراه خطش داشته است، دیگر خوشنویسان با قدر و منزلت همچون محمدحسین شیرازی نیز ترجیحا آثار گرانبهای خود را با مرکب صمغی به وجود آورده‌اند که امروز نام اثرشان زیب و زینت کتابخانه‌ها و موزه‌هاست.۳۲

دقتی در آثار معاصران برجسته میرزای کلهر با کمی تقدم و تأخر می‌نمایاند که از آنها نیز در مسیر تحول شیوه متقدم گامهایی برداشتند. ازجمله میرزا فتحعلی حجاب گاه در اجرای خود دوایر را جمع می‌کرده و میرزای سنگلاخ و قدسی شیرازی در عصر قاجاریه دست به یک رنسانس زده بودند، یعنی به گنده‌نویسی که از حد قلم تجاوز می‌کند، در کنار خط نابِ مجرد نستعلیق دست زده بودند؛۳۳ اما هیچ یک توفیقی در تجربه و تغییرات ذوقی خود به دست نیاوردند، به‌زودی از میدان صنعت چاپ عقب نشستند و مرکب چاپ را نفرین کرده و در مرزهای تکرار و تقلید باقی ماندند؛ اما میرزای کلهر به این میدان محدود قناعت نکرد و با برنامه و ریاضت و سلوکی نفس‌گیر و قهرمان‌پرور همان طور که با مرکب صمغی شاهکارهایی چون رساله انتقادیه میرزا حسین‌خان سپهسالار، مخزن‌الانشاء، فیض‌الدموع، تقاویم و گاهنامه‌ها و… به وجود آورد،۳۴ صنعت چاپ را در خدمت خط زیبای نستعلیق درآورد که به چگونگی آن اشاره خواهیم کرد و در واقع این معجزه هنری قرن بود؛ زیرا فنّاوری جدید که در پهنه جهان به بلعیدن سنت و به‌ویژه هنر سنتی کمر بسته بود، در مقابل هنر خوشنویسی در مکتب میرزای کلهر کمر بسته شده تا جایی که مبلِّغ و مروج مکتب او شد و اصلاحات شکلی که در شیوه تثبیت‌شده پیش از خود انجام داده بود، به استفاده ابزاری صنعت چاپ ترویج یافت و این یکی از مهمترین پیروزی‌های هنری کلهر بود، که حاصل کیفیت مشّاقی و برنامه هنری او بود که همواره برای دستیابی به ارائه و اجرای بهترین کلمات، گاهی روزها و هفته‌ها یک حرف یا یک کلمه را تمرین می‌کرد؛۳۵ زیرا او هنر را صرفا در مرحله زایش آن، یعنی درست در جایی که میان طرح و تحویل قرار گرفته، می‌پسندیده است.۳۶

میرزای کلهر همانند عبدالمجید درویش که خط نستعلیق را در ردیف میرعماد می‌نوشت و سپس به شکسته روی آورد و شاهکارهای هنری خویش را ارائه نمود. در کنار اوج‌دهی خط نستعلیق از شکسته نیز به عنوان خط دوم غافل نماند و بسیار شیرین و استادانه و قوی خط شکسته را اجرا می‌کرد و به همان استادی و پاکیزگی نستعلیق، شکسته را نیز می‌نوشت که نمونه‌های آن در دست است.۳۷ میرزا احمدخان معاون‌الملک که صفحات مشق او اعجاب بیننده را در پی دارد، یکی از شاگردان شیوة شکستة میرزارضا کلهر است.۳۸

و در نهایت میرزای کلهر سرقافلة کاروانی از استعدادهای برجسته زمان خود در عرصه خوشنویسی شد که پروردگان باعظمتی چون: میرزا زین‌العابدین بن محمد شریفی قزوینی (ملک‌الخطاطین) که بهترین شاگرد میرزا شناخته شده است، آقا سیدمرتضی برغانی (میرخانی)، آقا میرزا مرتضی نجم‌آبادی، و در نهایت عمادالکتاب که اگرچه مستقیما حضور میرزای کلهر را درک نکرد، اما در اجرای این مکتب به قول مرحوم استاد فرادی؛ طابق النعل بالنعل ذره‌بین بسیار بزرگی داشته که خطوط و الگوها و برش‌های کلهر را بزرگ کرده و بعد روی آنها کار می‌کرده است۳۹ و در تکامل و تکمیل آن کوشیده و جوهر و اساس زیبایی شناخت خط نستعلیق معاصر را از مکتب میرزا پی ریخت۴۰ و سپس استادانی چون علی‌اکبر کاوه، حسن زرین‌خط، ابراهیم بوذری، سیدحسین میرخانی، سیدحسن میرخانی و… در ادامه انجمن خوشنویسان بعدی دنباله این مکتب گردید و در عرصه هنر خوشنویسی مدرن، شخصیت‌های مستقلی چون استادان کم‌نظیر: جلیل رسولی، نصرالله افجه‌ای، محمد احصایی و پیلارام، زنده‌رودی و شادروان رضا مافی از همین مسیر ظهور کردند که سخن در زمینه سیر تطور آثار هنری آنها بخشی از هنر معاصر ایران و جهان را شامل می‌شود.

پی‌نوشت‌ها:

۲۶ـ امیرخانی، غلامحسین: آنجا که خامه شکرگفتار بشکند (در شأن محمدرضا کلهر)، یادنامه کلهر، ص۱۰۲٫

۲۷ـ همان، ص۱۰۳٫ ۲۸ـ همان، ص۱۰۳٫

۲۹ـ آغداشلو، آیدین: همان، ص۱۰۸٫

۳۰ـ امیرخانی، غلامحسین: همان، ص۱۰۱٫

۳۱ـ راهجیری، علی: مکتب و شیوه کلهر در کتابت، یادنامه کلهر، ص۲۸٫

۳۲ـ فُرادی، عبدالله: میرزا محمدرضا کلهر، یادنامه کلهر، ص۲۲٫

۳۳ـ فرادی، عبدالله، همان، ص۱۶٫ ۳۴ـ همان، ص۱۳٫

۳۵ـ امیرخانی، همان، ص۱۰۷ ر مستوفی، همان، ص۲۴۱٫

۳۶ـ آغداشلو، همان، ص۱۰۷٫ ۳۷ـ همان، ص۱۰۵٫

۳۸ـ فرادی، همان، ص۱۴٫ ۳۹ـ فرادی، همان، ص۱۵٫

۴۰ـ آغداشلو، همان، ص۱۰۷٫

منبع: روزنامه اطلاعات