1395/8/9 ۱۰:۰۴
مقاله مزبور به ارزیابی این نسخه قدیمی به‌عنوان نمونه‌ای برای طرح این موضوع می‌پردازد که چگونه اتاق‌های کتابت در دوره ایلخانی به تدوین ترکیباتی مانند اندازه کاغذ، طرح کاغذ، شیوه خطاطی و تزیین چندرنگی میپرداختند تا به سرعت به تولید تعداد زیادی از این آثار هنری برجسته، اقدام نمایند. پس، این مقاله از رمزنویسی این نسخه خطی استفاده می‌کند تا به بررسی سوالات گستردهتری بپردازد مانند اینكه چه کسانی دستور تدوین این نسخه‌های قرآنی را دادند؟ و خوشنویسان و مزینکنندگان چه کسانی بودند که آن‌ها را پدید آوردند؟ و این نسخه‌ها، چگونه مورد استفاده قرار گرفتند؟ چگونه روش کار در پایان قرن و تحت حکومت یاقوت مسعتصمی و پسران و پیروانش تغییر نمود که بیشتر در شهرهای مهمی مثل مراغه در شمال غربی ایران استفاده می‌شد؟ و چگونه این نسخه‌ها به‌عنوان نمونه‌هایی برای دیگران باعث شدند که قرن بعد برای تیموریان به شکلی درآمد که مشتاقانه از سبک ایلخانی تقلید كردند تا بتوانند سلسله خود را به‌طور قانونی گسترش دهند؟
قرآن ایلخانی:
این مقاله به بررسی یک نسخه خطی قرآن می‌پردازد که عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید قاضی قزوینی در مراغه و در بین شوال 738 و شوال 739ق (آوریل 1338م –آوریل 1339م) کتابت کرده است.
***
با تغییر قرن سیزدهم به چهاردهم و زمانی که ایلخانیان، ایران و عراق را اداره می‌کردند و در طول سه قرن، کتاب‌های نفیس به کتب هنری در منطقه تبدیل شدند. بسیاری از مورخین هنری با نسخه‌های خطی که در این زمان معرفی و یا تصنیف شده‌اند آشنا هستند. ولی بیشتر مورخین، نکات کمتری درباره نسخه‌های بزرگ سی جلدی قرآن میدانند که در این دوره تکثیر شدند.
این مقاله به بررسی یکی از نسخه‌های قرآن می‌پردازد که عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید قاضی قزوینی در بین شوال 738ق تا 739ق (آوریل 1338م –آوریل 1339م) در مراغه کتابت کرد و انتشار داد. با توجه به این نکته که موضوع تا دهه 1930م شناخته شده بود یعنی وقتی دو صفحه از نسخه کتابخانه چستربیتی در دوبلین (ش1470) و موزه هنرهای زیبای بوستون (ش 29.58)در کتاب بررسی هنر ایرانی توضیح داده شده بود1 این نسخه خطی به تعداد نسبتا کمی انتشار یافت و معمولا به صورت سیاه وسفید چاپ شد.
این مقاله از این نسخه خطی به‌عنوان یک نمونه برای بیان‌کردن این موضوع استفاده می‌کند که چگونه اتاق‌های کتابت در دوره ایلخانی به انجام اقداماتی مانند اندازه کاغذ، شکل، طرح کاغذ، شیوه خوشنویسی و تزیین چندرنگی برای تولید سریع پرداختند به‌طوری که تعداد زیادی از این آثار پدید آمدند. سپس اطلاعات به دست آمده از رمزگذاری، نسخه خطی و رنگ‌ها را مورد استفاده قرار می‌دهد تا به بررسی سوالات بیشتری از این قبیل بپردازد که چه کسانی دستور کتابت این قرآن‌ها را داده‌اند؟ چه افرادی به کتابت و تزیین آن‌ها پرداخته‌اند؟ و این نسخ چگونه مورد استفاده قرار گرفتند؟ چگونه روش تقاضا، موجب بروز تغییراتی در قرن چهاردهم میلادی تحت تاثیر خطاط جدیدی به نام یاقوت مستعصمی و پیروان او در بغداد شد و به شهرهای مهمی مثل مراغه در شمال غربی ایران رسید؟ و سرانجام این که چگونه این نسخ خطی در نقطه مقابل، به‌عنوان نمونه‌هایی برای دیگران درآمد و باعث شد بعدها این قرن به‌عنوان دوره تیموری مطرح شود که مشتاقانه به تقلید از روش‌های ایلخانی پرداختند تا بتوانند میراث سلسله خود را گسترش دهند؟
در ابتدا به توضیحاتی درباره این نسخه خطی می‌پردازیم. این نسخه مانند بسیاری از نسخه‌های خطی قرآن، شامل سی جلد است که بیست و شش جلد از آن‌ها باقی مانده است. یکی در کتابخانه چستربیتی دوبلین (ش1470)2 و دو مورد در موزه هنرهای زیبای بوستون (جلدهای 29و57، 29-58)3 و بیست و سه جلد در موزه قوم‌شناسی آنکارا نگهداری می‌شود(ش 10115-10137)4، جلدهای تکی، جلد چرمی دارند و پشت و روی جلد با دایره‌های بزرگ و پرهای مرغ تزیین شده‌اند5. بیشتر این تزیینات با ابزار مخفی انجام شده و گاهی نیز با طلا زینت یافته‌اند. (شکل 1)
جلدهایی که جدا شده‌اند و دوباره كار گذاشته شده‌اند همگی یکسان نیستند و جلد پشتی که با پرمرغ تزیین شده گاهی بیشتر مورد استفاده قرار گرفته است.
هر یک از سی جلد تقریبا در ابعاد 32× 23 هستند و در حدود 22 برگ بزرگ دارند. صفحه اول با یک گلبوته بزرگ طلایی و به رنگ‌های روشن، تیره، آبی و سفید است که با رنگ‌های دیگری مثل سبز، قرمز و رنگ‌های دیگر تزیین شده است. (شکل 2)
این گلبوتهها زمینه‌ای برای تشکیل متون قرآنی هستند. برخی از این متون، دارای شکل کوتاه‌تری هستند(سوره 56: آیه 79) می‌گویند: هیچکس نباید این کتاب را لمس کند مگر این که پاکیزه و مطهر (باوضو)باشد(سوره 56: 80) متون دیگر دارای شکل بلندتر و آیات بیشتر هستند و می‌گویند این کتاب، وحی از سوی خداوند جهانیان است.6
این صفحه آغازین به دنبال یک صفحه دوجانبه گسترده می‌آید که با همان رنگ‌ها، تزیین شده‌اند. (شکل3)
درتعداد معدودی از این سی جلد (جزءها)، سرفصل‌ها در بالا و پایین با رنگ سفید و سبک‌های زیبا با خط کوفی شماره جلد(جزء) و یک دعا بدین شرح آمده است: و این کلام خداوند جهانیان است.
متون واقع در سرفصل‌ها، با مجموعه‌ای از نقاشی‌ها بر روی زمینه آبی تیره، طلای خالص، نقوش عربی – اسلامی و کتیبه‌ها همراه شده و با دایره‌های طلایی با گلبوتهها یا نخل‌ها تزیین شده است. حاشیه‌های سرفصل، به علت محدودیت، فقط برای نوشتن سه خط معمولی جا دارند که با نوارهای تیره بر روی زمینه مفاهیم، گلبوته با موج چینی قرار گرفته‌اند.
هریک از برگ‌های بزرگ متون معمولی در مقام مقایسه، هفت خط نسخ دارند که با جوهر سیاه نوشته شده‌اند. (شکل 4)
علائم وقف، اغلب با حروف تکی مشخص شده که به رنگ قرمز در بالای خط نوشته شده‌اند. (گ، ط برای وقف مطلق، توقف کامل، ج برای جایز، وقف اختیاری) ولی در جلد بیست و چهار که در موزه هنرهای زیبای بوستون نگهداری می‌شود (29.57) این علائم با استفاده از روش متفاوت و با خط مشکی بر بالای خط قرار دارند. (ق، ف برای وقف کامل7)7 همچنین کلمه سجده (به خاک افتادن) به صورت کج و به رنگ قرمز نوشته شده است. به‌طوری که در پایان آیه 15از سوره 13 در جزء 13در موزه هنرهای زیبا آمده است .(29.58)
روش‌های متفاوت و دستخط‌های نامرتب با روش سیاه، نشان می‌دهند که علامت‌گذاری‌ها به‌ویژه آن‌ها که با خط سیاه نوشته شده‌اند و در جلد بیست و چهار آمده است بعدا به آن اضافه شده‌اند. شاید دعاکنندگان و نمازگزاران نظرات خود را در حاشیه نوشتهاند.
نشانه‌های گوناگون، تقسیمات متنی را نشان می‌دهد. گل‌بوته‌های طلایی با هشت نقطه آبی روشن، نشان‌دهنده پایان هر آیه هست. گروه‌هایی از پنج آیه که در حاشیه با تزیین‌هایی از طلا مشخص شده‌اند دو مورد و به رنگ آبی و رنگ‌های دیگر هستند. نشانه‌های دایره مانند در حاشیه، نمایانگر گروه‌هایی از ده آیه هستند. سرفصل‌های سوره‌ها به‌طور استادانه‌ای بر روی صفحات ابتدایی تزیین شده‌اند. عناوین و اسامی سوره‌ها و آیه‌ها و شماره آن‌ها به رنگ طلایی و بر روی تزیینات عربی و اسلامی به شکل گل در حاشیه آمده‌اند. (شکل 5)
عاملی که قرآن مراغه را از نظر تاریخی تا این حد مهم نشان می‌دهد رنگ آمیزی‌ها در پایان هر جلد است. (شکل 6)
این تزیینات با همان جوهر و خط و همانند بقیه متن انجام شده‌اند. با اینکه یک نسخه غیررسمی‌تر برای نشان دادن این نکته وجود دارد که این اطلاعات، بخشی از آیات وحی نیستند و با شکل دیگری تزیین شده‌اند که با استفاده از همان رنگ‌ها و سبک تزیینی انجام شده‌اند. این عوامل نشان می‌دهد که رنگ آمیزی‌ها باید هماهنگ با متن باشند. آن‌ها اسم کامل خطاط را ارائه می‌دهند(عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید قاضی قزوینی) و مکان کتابت آن، ( شهر مراغه) و تاریخ‌های تکمیل هر جلد (بین شوال 738و شوال 739ق / آوریل 1338م –آوریل 1339م) قید گردیده است. تمام این اطلاعات -که به صورت ظاهری و نوشتاری هستند- این نسخه را به یکی از کامل‌ترین و مستندترین قرآن‌های سی جلدی باقیمانده از دوره ایلخانی تبدیل کرده است .
این نکته چه چیزهایی را برای ما بیان می‌کند؟ اجازه دهید از کاغذ شروع کنیم. این نسخه دارای صفحات مرغوب و خوبی است که به خوبی صیقل داده شده و متن بر روی آن نوشته شده است.8 این کاغذ بر روی یک کاغذ قهوه‌ای رنگ و ترد و شکننده مربوط به قرون اولیه قرار گرفته است و به‌عنوان یک نمونه از نسخه‌نویسی قرآن که ابن بواب در 391ق /1000م در بغداد کتابت شده مطرح است (کتابخانه چستربیتی ش 1431)9
این چنین کاغذ مصقل، نمونه‌ای برای نسخه‌های مرغوب تهیه شده در دوره حکمرانی ایلخانیان است. صفحات قرآن مراغه، همچنین مناسب یک چهارم اندازه قرآن بغدادی است که در این دوره به شکل استاندارد درآمدهاند.10 صفحه کامل بغدادی، به‌طوری که القشندی شرح داده است در اندازه‌های70×100سانتی‌متر ساخته شده و صفحات کاغذها، اغلب در قسمت‌های مختلف بودند وگاهی به صورت نیمه یا یک چهارم و در اندازه بغدادی مورد استفاده قرار می‌گرفتند(مخصوصا50×70و 35×50سانتی‌متر) این صفحات به شکل دو تکه استفاده می‌شدند و بنابراین نسخه‌ها معمولا به اندازه نصف این ابعداد هستند. نسخه‌های قرآنی معاصر دارای تفاوت‌های زیادی هستند. صفحات یک چهارم بغدادی که تقریبا در اندازه 35×50 سانتی‌متر هستند همچنین در نسخه‌های تک جلدی که یاقوت مستعصمی آن را 1286 م /685ق/ م (تهران ، موزه دوره اسلامی ش 4277) کتابت کرده است مورد تقلید قرار گرفت و نسخه سی جلدی تقلید شده در 734ق/ 1333 م که احتمالا در قونیه نگهداری می‌شود (کتابخانه عمومی نیویورک، بخش عربی، ش 3)11
بسیاری از نسخه‌های قرآنی، به‌ویژه، آن‌ها که برای دربار ایلخانی نوشته شدند دارای اندازه بزرگ‌تری بودند. صفحات استفاده شده در قرآن مراغه (باابعاد 35×50) دارای اندازه نیمه در نسخه‌های سی جلدی انتشار یافته باعنوان قرآن بغدادی بودند که احمد سهروردی آن را خوشنویسی کرد . و محمد بن آیبک آن را تزیین نمود (که بر روی صفحات نیمه بغدادی به اندازه 50×70چاپ گردیدند)12 و یک چهارم اندازه نسخه مناسب بود که احتمالا همین دو نفر آنرا نوشتند و تزیین کردند و درسلطانیه به سلطان اولجایتو هدیه گردید(بر روی صفحات بغدادی و به ابعاد 70×100سانتی‌متر نوشته شد)13
صفحات کاغذها در این اندازه‌های استاندارد نیز برای کتابت شعر و متون ادبی استفاده شد. نمونه اولیه صفحه نیمه بغدادی، نسخه مثنوی جلال‌الدین رومی بود که در ماه رجب 677ق و یا نوامبر و دسامبر 1278م نوشته شد (قونیه، موزه مولوی، ش 51)14 همین اندازه نیمه بغدادی برای تمام نسخه‌های مربوط به رشیدالدین وزیر استفاده شد.15
بنابراین می‌توانیم به مقایسه مقدار کاغذهای مورد نیاز برای قرآن مراغه‌ای با دیگر نسخه‌های قرآنی معاصر بپردازیم. هریک از جلدهای سی‌گانه، حاوی یازده کاغذ دو تکه‌ای هستند و بنابراین تمام این نسخه به سیصد و سی صفحه به این اندازه نیازمند است که معادل 5/82 کاغذ دوتکه‌ای بااندازه بغدادی کامل است. بزرگ‌ترین نسخه این دوره که قرآن سلطانیه، هدیه به اولجایتو است به بیش از دوازده برابر از چنین کاغذی نیاز دارد. (1020کاغذ دو تکه) که پنج برابر کاغذ مورد نیاز برای قرآن بغدادی است.(5/412 کاغذ دوتکه)16 به‌طور خلاصه در دوره‌هایی که کاغذ استفاده می‌شد قرآن مراغه‌ای نمایانگر عاملی است که ما می‌توانیم آن را به‌عنوان نسخه عالی و باشکوه به شمار آوریم .
طراحی این قرآن، نشان‌دهنده این طبقه‌بندی عالی است. قرآن باشکوه مزبور، نیاز به کاغذ بیشتری دارد زیرا دارای خطوط کمتری در متن هر صفحه است که هفت خط در مقایسه با پنج خط قرآن مراغه‌ای است. طراحی هفت خطی غیرمعمول است ولی برای نسخه‌های سی جلدی ناشناخته نیست.17 قرآن مراغه‌ای در رقابت با طراحی وسیع استفاده شده در نسخه‌ها عالی و باشکوه است ولی با هزینه کمی تهیه شده است. زیرا یکی از ویژگی‌های مهم آن، فضاهای وسیع کاغذ مصقل است که تمام این نسخه کوچک را در برگرفته است .
چنین نسخه کوچکی باعث سرعت در نوشتن قرآن گردید. تاریخ نسخه‌های موجود این نوع قرآن از شوال 738ق تا شوال 739ق(آوریل 1338م –آوریل 1339م) است بنابراین کتابت این نسخه، دست‌کم سیزده ماه زمان برده است. یعنی مقداری که در یک مقیاس میانگین سه جلد در ماه یا دو نیمه صفحه در یک روز است.18 در مقام مقایسه، احمد سهروردی یک ماه و نیم را برای خوشنویسی هر جلد و نسخه اهدا شده به سلطانیه صرف کرد، و این نسخه تقریبا پنچ برابر زمان را به خود اختصاص داد.19
همچنین تاریخ‌های موجود در حاشیه‌های قرآن مراغه نشان می‌دهند که خطاط خوشنویس نه به صورت پیوسته کار می‌کرد و نه به شکل مداوم ( جدول را ببینید) مثلا او به گونه‌ای مدیریت کرد که کتابت شش جلد (یعنی مجلدات 20تا25) در یک ماه (رمضان) درسال 739 ق(از میانه ماه مارس و میانه ماه آوریل 1339م) انجام شود. شاید او وقت آزادتری در طول ساعات روشنایی روز برای کارکردن در ماه روزه‌داری داشته است. همچنین خطاط خوشنویس به‌طور متوالی از شروع تا پایان کار نکرد بنابر گفته خوشنویسان او دو جلد اول را در ذی‌الحجه 738ق تمام کرد (نیمه ژوئن تا نیمه جولای 1338م) ولی دو جلد بعدی مربوط به تاریخ ماه قبلی ذی‌القعده می‌شود (نیمه ماه می تا نیمه ماه ژوئن) و جلد پنجم به ماه قبل از آن یعنی به شوال بر می‌گردد (نیمه آوریل تا نیمه ماه می) جلدهای دیگر نیز خارج از نظم و ترتیب تاریخنگاری هستند. این تنها نسخه خطی سی جلدی معاصر قرآن نیست که بدین ترتیب کتابت شده است. به همین ترتیب نسخه خطی که خوشنویس معروف یحیی صوفی برای تاشی خاتون، مادر اینجو حاکم ابواسحاق در 745 تا 746ق (1344تا1346 م) در شیراز کتابت کرد و انتشار داد.20 و همچنین برای نسخه خطی کوچک کتابت شده در 753ق / 1352 و1353م که توسط فرد خاصی به نام صفی‌الدین صهیب بن ایواد بن حسن حافظ ... انجام گرفته که مانند قرآن مراغه، دارای هفت خط در هر صفحه است نیز از این جمله اند21 یک توضیح برای این نظم تاریخی ناپیوسته، این است که خوشنویس آن را از یک نسخه سی جلدی دیگر کتابت کرده و فقط جلدهای تکی را در یک زمان انتخاب کرده است ولی هیچگونه نظم خاصی ندارد22 او ممکن است این تعداد جلدها را از یک کتابخانه یا مدرسه قرض گرفته باشد و اتفاق افتادن چنین مسئله‌ای در این صورت می‌تواند شاهدی برای تائید از عقیده قرض‌گرفتن نسخه‌های خطی در طول این دوره باشد. به نظر می‌رسد چنین نظم ناپیوسته‌ای در کتابت یک روش عملی برای دو خوشنویس مشهور و تازه کار در این دوره باشد. به‌رغم این ناپیوستگی به‌نظر می‌رسد كه این جریان باعث حیرت تزیین‌کننده قرآن مراغه‌ای شده باشد. زیرا او به عنوان‌گذاری جلد پرداخته که در کتابخانه چستر بیتی به‌عنوان جلد بیست و یک معروف است درحالی كه در واقع جلد یازده است.23
خوشنویس قرآن مراغه، عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید موفق نشد که پایان حرفه‌ای را برای این معیار داشته باشد. نام او در متون معاصر ذکر نشده است که به توضیح شش نفر از پیروان یاقوت از جمله احمد سهروردی و ارغون کامیلی می‌پردازد24. ولی اسناد و مدارک بیانگر این هستند که او یک قاضی اهل قزوین بود که ساکن مراغه شده بود. مهم‌ترین نکته قابل ذکر درباره او، سن وی است. در اسناد مربوطه، او تصریح می‌کند که 77یا78 سال داشته و بنابراین در سال 661ق/1262م متولد شده است. درباره نحوه نوشتن او می‌توان گفت که وی یک خطاط حرفه‌ای نبوده و گاهی یک کلمه یا یک عبارت را از قلم انداخته است که در بالای صفحه یا در حاشیه ذکرشده است. با وجود این، او به وضوح از تکمیل نسخه خطی بزرگ خود در کبرسن، لذت میبرده است.
مکانی که او در آن جا به رونویسی متن میپرداخت یعنی مراغه به‌عنوان یک مرکز استان در دوره ایلخانی محسوب می‌شد.25 این شهر که حدود 1500متر بالاتر از سطح دریا و بر بالای دامنه جنوبی کوه سهند قرار دارد دارای آب و هوای ملایم و مرطوب است که برای کشاورزی بسیار مناسب است. یکی از اولین پادشاهان ایلخانی به نام هلاگو به سفارش وزیر ستاره‌شناس خود، نصیرالدین طوسی، اولین رصدخانه را در این شهر بنا نهاد. مراغه به‌زودی تبدیل به مرکزی برای شهرهای دیگر مثل بغداد گردید و تبریز و سلطانیه هم تحت تاثیر مراغه بودند. حمدالله مستوفی، مورخ و جغرافیدان که در سال 740ق/1340م کتابی نوشته است، از مراغه به‌عنوان پایتخت قبلی آذربایجان نام میبرد و می‌گوید با این که رصدخانه این شهر خراب شده ولی مراغه هنوز یک شهر بزرگ و مرکز استان مهم برای چراگاه‌ها و مراتع زیبایش است.26 باقی مانده چندین برج ساخته شده در مراغه درسال 730 ق /1330م نمایانگر موفقیت مداوم آن است. یکی از این بناها گنبد جعفریه نام دارد که مقبره شمس‌الدین قره سنقر است (اریخ بنا728ق/1328م) وی یک امیر مملوک بود که به سوی ایلخانیان آمد و از سوی ابوسعید سلطان ایلخانی به‌عنوان حاکم این منطقه منصوب گردید.
عمارت دیگر که استوانه‌ای شکل (با قطر 83 متر) است،(joi burjبرج آبی)نام دارد و در حال حاضر ویران شده و دارای تزیینات آبی روشن و تیره است.27 همچنین آرامگاه دیگری به نام مقبره شیخ حیدر در شهر مجاور، یعنی مشکین شهر قرار دارد.28
مراغه، همچنین به‌عنوان مرکزی برای تحقیق و علم‌آموزی در طول دوره ایلخانی تلقی می‌شد که این موضوع از طریق بقایای به جا مانده از آثار و مراجع نوشتاری مشخص می‌شود.29 چندین نمونه از خوشنویسی‌ها و نسخه‌های خطی کامل شده در این شهر کتابت شدند که مهم‌ترین آن‌ها کتابت ابن بختیشوع به نام منافع الحیوان (خواص مفید حیوانات) است که توسط عبدالهادی بن محمد بن محمود بن ابراهیم مراغه‌ای در 697ق/ 1297م یا699ق /1299-1300م کتابت گردیده است (نیویورک، کتابخانه پیرپونت مورگان، ش500)30
دست‌کم یک خوشنویس دیگر با نام یا عنوان مراغه‌ای در این دوره از شهرت برخوردار است که عبداللطیف محمد بن محمود نام دارد که به امضای دو اثر خوشنویسی در تاریخ ربیع الثانی 707ق/سپتامبر و اکتبر 1307م پرداخته و در حال حاضر در یک مجموعه در استانبول نگهداری می‌شود (کتابخانه کاخ توپقاپی b411.116b)31
ابن فوطی، تذکره‌نویس بغدادی (متوفی 723 ق/1323م ) از دانشمندان زیادی نام میبرد که در مراغه سکونت داشتند32 جهانگرد مراکشی به نام ابن بطوطه که در سال 720ق /1320م به این منطقه مسافرت كرد گزارش داد که شهر مراغه به نام دمشق کوچک نامیده می‌شود که این امر احتمالا به دلیل وجود دانشمندان ایرانی و عراقی است و شاید هم به سبب حاصلخیزی فراوانش باشد.33
مهم‌ترین ویژگی قرآن مراغه، تزیین و تذهیب مداوم و متنوع آن است. کیفیت بالای این قرآن، نشان می‌دهد که این اثر را شخصی غیرخوشنویس کهنسال و غیرحرفهای تهیه کرده است. بنابراین فقدان ارتباط بین متن و عناوین در نسخه موجود در دوبلین، این نکته را نشان می‌دهد. ما نباید از این تقسیم کار تعجب کنیم زیرا خوشنویسان و تزیین‌کنندگان معمولا در طول این دوره پیوسته کار می‌کردند. خوشنویس این قرآن به نام احمد سهروردی که یکی از شش شاگرد یاقوت بود معمولا از همکاری تذهیب‌گری به نام محمود بن آیبک بهرهمند بود و ارغون کامیلی که فرد دیگری از این شش شاگرد بود از همکاری محمد بن سیف الدین ملقب به نقاش، بهرهمند گردید.34
درباره عناوین، تذهیب‌گر گمنام قرآن مراغه معمولا از زمینه آبی تیره با یک فهرست تزیین شده با طلا در دو زمینه آبی به‌عنوان محلی برای نوشتن حروف کوفی جدید به رنگ سفید استفاده کرده است. از دیگر جنبه‌های عالی تزیینی این قرآن، یک نوار باریک از نقطه‌های سیاه و سفید است که باعث جداسازی حاشیه‌های متفاوت تذهیب می‌گردد. این نوع تزیین، همچنین به گونه‌ای ترکیب می‌شود تا موجب ایجاد گلبوتهها و زاویهها شود و بنابراین در گلبوته ابتدایی، این تزیین، باعث جداسازی دایره مرکزی و حاشیه‌های بیرونی می‌گردد (شکل 2 را ببینید)
همچنین گاهی تذهیب‌گر از یک نوار طلایی استفاده کرده است. (شکل 7) به‌طوری که در جلد سیزدهم در جایی که به طراحی زمینه سبز رنگ مشخص، عنوان فصل سیزده اقدام شده می‌توان این نکته را مشاهده کرد.(سوره رعد)
استادانی مانند محمدبن آیبک، این سبک تذهیب را با نوارهای طلایی و طراحی دو زمینه آبی رنگ تیره و روشن در دهه‌های ابتدایی قرن چهاردهم در بغداد معرفی کردند که تذهیب‌گر نسخه‌های خطی قرآنی باشکوه برای غازانخان و اولجایتو بودند و محمد بن سیف‌الدین ملقب به نقاش همکار ارغون کامیلی بود.35 این روش مورد تقلید پیروان یاقوت در ایران قرار گرفت. ولی نه آن کسانی که به قلمروهای مملوک حرکت نمودند. همچنین این سبک کلانشهری ایلخانی از سوی هنرمندان استانی مورد تقلید قرار گرفت که از ابزار محدودی استفاده می‌کردند. تذهیب‌گر قرآن مراغه از رنگ‌های کمتری استفاده کرده است. مثلا وی از نسخه‌های مربوط به یاقوت و نوارهای طلایی به ندرت بهره برده است36 در اثر وی، به‌طوری که در تزینات طراحی معاصر مشاهده می‌شود دو زمینه آبی رنگ بر بقیه رنگ‌ها غلبه دارد. تذهیب‌گر قرآن مراغه، همچنین بعضی از ویژگی‌های فردی خود را به نمایش گذاشته که یکی از اصول مورد علاقه او یک نوار y شکل است که در زمینه‌های متضاد آبی روشن و تیره ترسیم می‌گردد. تا آن جا که اطلاعاتی در دست است این طراحی منحصر به این نسخه خطی است و ممکن است یک نشانه از سبک فردی تذهیب‌گر باشد.
به‌طوری که دیوید جیمز اغلب عنوان کرده است37 قرآن مراغه همچنین نوآوری دیگری را در میان نسخه‌های خطی باقیمانده در این دوره نشان می‌دهد. یعنی گل‌بوته‌های پنچ برگی با تزیین هندسی بر روی صفحه اول38 این اولین نمونه دارای تاریخ از یک چنین موضوعی است که در زمان‌های بعدی رایج گردید و مثلا در نسخه قرآنی باشکوه‌ای که روزبهان در قرن شانزدهم میلادی در شیراز انجام داده مشاهده می‌شود. (کتابخانه چستر بیتی ، دوبلین 1558م)39
گلبوته ابتدایی بخشی از تغییر و تحول عمومی در صفحات ابتدایی نسخه‌های خطی است که در طول دوره ایلخانی روی داد و بهتازگی ماریانا شرو سیمپسون آن را طراحی کرد40 چنین گلبوتهای اغلب شمسه (طلوع خورشید) نامیده می‌شود و در دیگر نسخه‌های خطی استفاده نشد تا به ثبت نام حامی یا ولی نعمت یاعنوان اثر بپردازد41 برای مثال، نسخه تاریخ جهانگشا (تاریخ فاتح جهان) که در چهارم ذی‌الحجه 689ق /هشتم دسامبر1290م ثبت شده دارای یک گلبوته به نام حامی یا ولی نعمت است42 و نسخه منافع الحیوان که در اواخر 690ق/1290م کتابت شده نام حامی خود را شمس‌الدین بن ضیاالدین زشکی (یا زوشاکی؟)ثبت کرده است43
این نوع گلبوته به زودی با قراردادن آن در بین نوارهای افقی به‌طور استادانه‌ای مورد استفاده قرار گرفت که نمایانگر نام اثر و نام نویسنده بود که به‌عنوان یک نسخه از رساله غزالی به نام کیمیای سعادت در 708ق/1308م احتمالا در شیراز کتابت شد. با اینکه متن قرآنی معمولا بدون اسم است تذهیب‌گر قرآن مراغه (و دیگر نسخ خطی قرآن) به تزیین گلبوته با یک آیه قرآنی مناسب میپرداختند که در آن‌ها متن بدین صورت بود : این آیه از سوی پروردگار جهان نازل شده است.44
استفاده از گلبوته ابتدایی در هریک از جلدهای قرآن مراغه همچنین گامی به سوی درک نسخه خطی به‌عنوان یک اثر هنری کامل بود. گلبوته به تشکیل یک ارتباط بصری بین صحافی چرم می‌پردازد که با یک تذهیب مشابه ولی غیریکسان تزیین شده است. گلبوته تزیینی موجب اتصال صفحه ابتدایی دو برگی در متن می‌شود که حاوی تذهیب با رنگ‌های مشابه و نظم یکسان در نوشتن کلمه رب العالمین (رهبر جهان) است. این دو متن باید با هم خوانده شوند و به‌عنوان یک شکل بازی با کلمات درباره اسامی گوناگون برای کتاب مقدس است که امروزه آن را قرآن می‌نامیم. متن قرآنی موجود در گلبوتهها می‌گوید(سوره56، آیه 79)که هیچکس به جز افراد پاک نباید آن را لمس کند و عناوین و پاورقی‌های موجود بر روی صفحه دوگانه، باعث تشخیص هر جلد به‌عنوان یکی از سی جلد می‌شود که حرفی (کلامی)تلقی می‌شود که از سوی خدای جهانیان است. عبارت ابتدایی همچنین در عناوین برخی مجلدات آمده یعنی جایی که خوشنویس کار خود را تمام کرده و آن را باستایش خدای جهانیان به پایان برده است45
گلبوته ابتدایی در قرآن مراغه، همچنین باعث اتصال این نسخه خطی به چندین نسخه سی جلدی قرآن شد که به آناتولی یا احتمالا آسیای مرکزی نیز نسبت داده شده که به کتابت آن‌ها اقدام نمودهاند. یک نسخه با تاریخ کتابت 734ق/1333م در کتابخانه عمومی نیویورک نگهداری می‌شود كه یک گلبوته مرکزی دارد ولی شامل یک صفحه کامل تذهیب وتزیین است.46 یک روش نزدیکتر به گلبوته تزیینی به قرآن مراغه در دو نسخه خطی انتشار یافته و بدون تاریخ با ترجمههای بین خطی ترکی یا فارسی پیدا شده است.47 این نسخه‌ها در نقطه مقابل نسخه‌های خطی چهار قسمتی است که محمدبن شیخ یوسف بهاری در737ق/1337م کتابت کرده است.48
اسماعیل بن یوسف نیز یک نسخه خطی قرآن تک جلدی را کتابت کرد که یعقوب بن قاضی قونیوی آن را درسال 714ق /1314م تذهیب نمود . (قونیه، موزه مولوی ، ش12) و با یک صفحه تذهیب گشوده می‌شود که نمایانگر گل‌بوته‌های به هم پیوسته در یک چارچوب طلایی وسیعتر است و یک تزیین مخصوص هشت‌گوش دارد که شامل نام حامی یا ولی نعمت خود یعنی شاهزاده خلیل بن احمد است49
بدین ترتیب قرآن مراغه، بخشی از مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی سی جلدی معاصر است و بنابراین بسیاری از این نسخه‌های خطی بزرگ مورد نیاز بودند تا منطبق با یادبود آرامگاهها و توسعه معابد و زیارتگاههایی باشند که در این زمان اتفاق افتاد.50 بزرگ‌ترین نسخه خطی در میان تمامی نسخه‌هایی که کتابت شده بیهموس بود كه برای سلطان اولجایتو انجام گرفت و به آرامگاه او در سلطانیه اهداشد. بنا بر اعطای سند برای مجموعه آرامگاه رشیدالدین در خارج از تبریز یعنی ربع رشیدی، وزیر وقت دستور تهیه کتابت سالانه قرآن سی جلدی را داد که یک مجموعه ساخته شده در زیر بنای معبد پیوس پرهیزگار در همدان درسال 715ق/ 1315م است که مناسب با سبک و روش باشکوه ایلخانی است .51
اهمیت کاغذ برای چنین بناهای مذهبی از اسناد واگذاری باقیمانده مشخص می‌شود و عوایدی از یک فروشگاه کاغذ (دکان کاغذ)، بخشی از وقف‌نامه میرجانیا است که میرجان در مراسم تدفین در مجموعه مسجد و مدرسه ساخته شده در بغداد درسال 758ق/1357 پیدا کرد . او یک غلام بود که سلطان اولجایتو او را آزاد کرد و بعدا حاکم شهرشد.52
بسیاری از نسخه‌های خطی قرآن در این دوره مرتبط با آناتولی هستند و به نظر می‌رسد این منطقه محلی بوده که تغییر دین و مذهب مغولان و ایلخانیان در این جا واقع شده و قبل از هر نقطه دیگری بوده است53 صوفیها نقش خاصی در این تغییر مذهب داشتند و صومعه و خانقاههای آن‌ها زیاد شد و تبدیل به شهرهای کوچک خدا گردیدند.54
این نسخه‌های خطی قرآن سی جلدی از جنبه‌های گوناگون، خدمتگزاری کردند. برخی از این نسخ با ترجمههای بین خطی و تفاسیر برای تبلیغ دینی استفاده می‌شد و نقش مهمی در تغییر مذهب غیرمسلمانان در مناطق وسیعتر داشت. حافظین قرآن در زیارتگاهها ممکن است از نسخه‌های خطی دیگر استفاده کرده باشند. مجموعه رشیدالدین دارای بیست و چهار نفر از این گونه کارکنان بود. عبادتگاههای کوچک‌تر نیز دارای قاریان قرآن بود . با اینکه تعداد آن‌ها کمتر بود ولی مجموعههای زیارتگاهی قابل توجه یزد یعنی شمس‌الدین (متوفی725 ق/1325م) و رکنالدین(متوفی 732ق/1332م) هریک چهار قاری قرآن داشتند.55
آدام اولریوس، سفیر حکومت هلشتاین که درسال 1637م در اردبیل از آرامگاه شیخ صفی‌الدین (متوفی 735ق/1334م) بازدید کرده بود به توصیف دوازده قاری قرآن می‌پردازد که در دو طرف راهرو می‌نشستند که در حال حاضر به این مکان دارالحفاظ می‌گویند56 در جلوی این قاریان، کتب بزرگی وجود داشت که در آن‌ها با حروف بزرگ، سورههایی از قرآن نوشته شده بود و قاریان این سوره‌ها را قرائت می‌کردند و شبیه راهبان مغرب بودند57
ما می‌توانیم این قاریان را تصور کنیم که بر روی فرش‌ها نشستهاند و در برابر آن‌ها رحل قرآن قرار دارد و مشغول قرائت بخشی از یک نسخه خطی قرآن هستند که در مراغه تهیه شده است.
با تغییر مذهب امیران مغول در اواخر قرن سیزدهم میلادی و تغییر مذهب رسمی کشور تحت حکومت غازان خان در 695ق/1295م این تغییرات جدید ممکن است دستور چنین کتابتهایی را به‌عنوان هدایایی به این زیارتگاهها سبب شده باشد.58 کتابت قرآن همراه با تزیینات باشکوهی بود که معمولا وقف این معابد و زیارتگاهها می‌شد. برای نمونه امیر ایلخانی به نام کریمالدین شوغانی درسال 708ق/1308م یک شمعدان بزرگ نقرهای را وقف کرد که در حال حاضر در موزه هنرهای زیبای بوستون نگهداری می‌شود که همانند دو جلد از قرآن مراغه که وقف آرامگاه بایزید بسطامی گردیده است.59
آنتونی ولش عقیده دارد که قرآن مراغه ممکن است برای جلایر حسن بزرگ تهیه شده باشد که حاکم ایلخانی بود و از 1336میلادی تازمانی که از رقیب خود شکست خورد، به اداره مراغه پرداخت. رقیب او چوپان حسن کوچک در نبردی به نام آلاتاق در 27ذی‌القعده 738ق/ 16ژوئن 1338م جانشین او شد60 اما این تاریخها نادرست هستند زیرا بسیاری از قرآن‌های مراغه پس از عزل حسن بزرگ کتابت شده است. همچنین هیچگونه سند و مدرکی وجود ندارد که گویای این اقدامات باشد و بیشتر احتمال دارد که قاضی عبدالله بن احمد که به نظر نمیرسد که یک خطاط حرفه‌ای باشد در حال کتابت نسخ خطی به‌عنوان طرح شخصی خود این کار را برای ادای نذری بود که به معبد یا زیارتگاه داشته انجام داده است.
چنین هدایایی درباره متون قرآنی (سوره 12، آیه 59) بر روی صفحه اول جلد سیزدهم اضافه شده است (شکل 2راببینید)این عبارت از سوره یوسف و از آیاتی است که یوسف در حال صحبت کردن با برادرانش است که آن‌ها را شناخته ولی آن‌ها او را نشناختهاند. یوسف به آن‌ها هدایایی می‌دهد و می‌گوید : آیا نمیبینید که بهترین هدایا را به شما میدهم و بهترین میزبان هستم؟ اضافه کردن این عبارت نشان می‌دهد که کتابت قرآن یک هدیه پرهیزکارانه بوده است. این نسخه ممکن است به زیارتگاهی در شمال غرب ایران یا آناتولی اهدا شده باشد.
این نسخه خطی باید در اوضاع پیچیده سیاسی و از هم پاشیدگی امپراطوری عثمانی و برقراری جمهوری ترکیه، از هم جدا شده باشد. دست‌کم سه جلد از این نسخه از این قرآن در همین دوره از آن جدا شدند . دوجلد از آن را موزه هنرهای زیبای بوستون درسال 1929م ثبت کرد که یکی در تاریخ نامشخص به کتابخانه چستربیتی فرستاده شد ولی احتمالا در حدود همان زمان (تاریخ ثبت در موزه) بوده است. در بیست و ششم دسامبر 1935م بسیاری از نسخه‌های خطی، بیست و سه جلد به موزه اتنوگرافی در آنکارا به‌عنوان بخشی از اهدای پرهیزکارانه (وقف) فرستاده شدند که این اقدام از تکیر داغ که یک شهربندری در ساحل اروپایی دریای مرمره (ترکیه شرقی) و مرکز اداری استانی به همین نام بود صورت گرفت61
شیوه تذهیب استفاده شده در قرآن مراغه، چنان با ایلخانیان به‌طور مشخص شناخته می‌شود که به‌ویژه یاقوت و پیروانش انجام داده‌اند. این روش به‌طور مشتاقانهای در قرن پانزدهم و تحت حکومت تیموریان دوباره احیا شد. هنگامی که هنرمندان در کارگاه هنری دوستداران کتاب شاهزاده بایسنقر، یکجا تصویری از آثار این هفت استاد را در کنار هم قرار داد. (استانبول، کتابخانه کاخ توپکایی 2310 H) ولی آن‌ها نمونه‌هایی از صفحات نیمه بغدادی از کاغذها وبرگهای نخل استفاده شده از طلا و رنگ آبی تیره و روشن را مورد استفاده قرار دادند که شبیه به سبک معمول دوره ایلخانی بود تا این که به تجمیع مجموعههای پراکنده بپردازند.62
نسخه‌های خطی قرآن در این زمان به گونه‌ای مورد استفاده قرار گرفت که همانند ابزاری برای تداوم سبک مشخص یاقوت باشند و همچنین به احیای سبک تذهیب و تزیین دوره ایلخانی بپردازند و این کار در زمان بایسنقر انجام شد و در زمان پسرش علاءالدوله تا بیست و دوم رمضان 837/دوم می 1434م ادامه یافت.63 به‌طوری که در توضیحات موجود در نسخه‌های تاریخی حافظ ابرو معجم التواریخ به رقابت با نسخه‌های تولید شده در قرن جلوتر برای مورخ ایلخانی به نام رشیدالدین آمده است.64
برای جمع‌بندی باید گفت که نسخه‌های خطی قرآن کتابت شده در مراغه در فاصله سالهای 738تا 739ق/1339تا 1338م یک سند مهم تاریخی است. مانند تاریخها و اشعار توصیف شده، این جریان تصدیق می‌کند که به تکثیر نسخه‌های خطی باشکوه که در طول حکمرانی ایلخانیان در ایران و عراق در اواخر قرون سیزدهم و چهاردهم اقدام شده است. تاریخ‌های چندگانه این اسناد به ما اجازه می‌دهد که از یک راهنما در تاریخگذاری و مکانیابی نسخه‌های خارجی انجام شده دیگر در چنین سبک مشخصی استفاده کنیم که حتی یک قرن بعد به یک نمونه برای این دوره تبدیل گردید. قرآن مراغه بدین ترتیب یک پنجره اطلاعاتی به دوره ایلخانی و هنر و موضوعات اجتماعی آن دوران است و نشان می‌دهد که مطالعه نسخه‌های خطی قرآن می‌تواند همانقدر آگاهی دهنده باشد که ما در حال نگاه کردن به تصاویر هستیم.
فهرست بخش‌های قرآن مراغه به ترتیب تاریخ کتابت با توجه به اطلاعاتی که در شناسنامه آن‌ها است:
سال 738 30جولای 1337-19جولای 1338
جزء 1- (آنکارا 10115): امضای عبدالله بن احمدبن فضل الله بن عبدالحمید قزوینی، 77ساله. در ذی‌الحجه (ماه دوازدهم) 738ق [20ژوئن -19جولای 1338م] // جزء 2- (آنکارا 10116): درتاریخ ذی‌الحجه (ماه دوازدهم) 738 ق [20 ژوئن -19جولای 1338] // جزء 3-(آنکارا 10117) امضای عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید قزوینی 77ساله در مراغه، ذی‌القعده ( ماه یازدهم) 738ق [21می -19ژوئن 1338] // جزء 4- (آنکارا 10118): خطاط 77ساله، در تاریخ نیمه ذی‌القعده (ماه یازدهم) 738ق [21می -20ژوئن 1338م] // جزء 5 -(آنکارا 10119) امضای عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید قادی در شهر مراغه در شوال (ماه دهم) 738ق[22آوریل -21می 1338) // جزء 6- (آنکارا 10120): تاریخ ندارد // جزء 7- مفقودشده // جزء 8- (آنکارا 10121): امضای قادی عبدالله در مراغه در738 [30جولای 1337-19جولای 1338] // جزء 9- (آنکارا 1022): تاریخ ندارد // جزء 10- مفقودشده // جزء 11-(دوبلین cbl1470) امضای عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید، 77ساله، در شوال (ماه دهم) 738 [22آوریل 1338م.
سال 739 -20جولای 1338-8 جولای 1339
جزء 12- (آنکارا 10123): امضای عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید قزوینی در محرم (ماه اول )739 [20جولای – 19اگوست 1338] // جزء 13- (بوستون، 29.58، mfa): امضای عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید قادی، 77سال، در شهر مراغه در ماه صفر(دومین ماه) 739(نیمه سپتامبر 1338) // جزء 14- (آنکارا 10124): در تاریخ ربیع‌الاول (سومین ماه) 739 [17سپتامبر -16اکتبر1338] // جزء 15- (آنکارا 10125): در تاریخ ربیع‌الاول (سومین ماه ) 739 [17سپتامبر -16اکتبر 1338] // جزء 16- (آنکارا 10126): تاریخ 739 [20جولای 1338-8جولای 1339] // جزء 17- (آنکارا 10127) تاریخ ربیع‌الاول (سومین ماه) 739 [17سپتامبر -16 اکتبر 1338] // جزء 18(آنکارا 10128) تاریخ شعبان ( هشتمین ماه) 739 [12فوریه -12مارس1339] // جزء 19(آنکارا 10129) تاریخ جمادی‌الاول (پنجمین ماه) 739 [15نوامبر -14دسامبر 1338] // جزء 20- (آنکارا 10130): در تاریخ اول رمضان(ماه نهم) 739 [نیمه مارس 1339] // جزء 21-(آنکارا 10131): در تاریخ رمضان (ماه نهم) 739 [13مارس-11آوریل 1339] // جزء 22- (آنکارا 10132): در رمضان (ماه نهم) 739 [13مارس -11آوریل 1339] // جزء 23(آنکارا 10133): در تاریخ رمضان (ماه نهم ) 739 [13مارس -11آوریل 1339] // جزء 24- (بوستون، 29.57mfa ): در تاریخ پایان رمضان (ماه نهم) 739 [اول آوریل 1339] // جزء 25- (آنکارا 10134): امضای قادی عبدالله بن احمد بن فضل الله بن عبدالحمید، 78ساله در مراغه، رمضان (ماه نهم) 739 [13مارس-11آوریل 1339] // جزء 26- (آنکارا 10135) : در تاریخ اول شوال (ماه دهم) 739 [نیمه آوریل 1339] // جزء 27- (آنکارا 10136): خطاط 78ساله، درتاریخ اول شوال (ماه دهم) 739 [نیمه آوریل 1339] // جزء 28- مفقود شده // جزء 29- مفقود شده // جزء 30- (آنکارا 10137) اطلاعی در دست نیست.
* استاد هنر اسلامی و آسیایی دانشگاه نرماجین کالدر وود و دانشکده هنرهای زیبای بوستون
** نویسنده و مدرس زبان و ادبیات فارسی
منبع
*-journal of Islamic manuscripts 6 ( 2015)175-195
پی نوشت‌ها
1-artur upham pope and Phyllis ackerman (eds ) survey of Persian art. London/new York (oxford university press)1938.pls 938and b. // 2-volume 11: Arthur j .arberry , the koran illuminated : A Handlist of the Koraans in the Chester Beatty Library .Dublin(Hodges Figgis) 1967 no 137.
که به اشتباه جلد 21 به کاتب نسخه، نسبت داده شده است
and pl.50, David james, Qurans and Bindings From the chester Beatty Library .London 1980 ,nos. 47 and 48.
آربری اشتباه را تصحیح کرد. // 3- جلدهای 13و14: نسخه‌های خطی قرآنی در موزه هنرهای زیبای بوستون هرگز کاملا انتشار نیافته‌اند. من فکر می کنم لارا وینستین و جان کامینز برای این که این دو جلد را به من نشان دهند وقت زیادی گذاشتند. علاوه بر انتشار این صفحات در بررسی هنر ایران ببینید در:
Anthony Welch , Calligraphy and the art of the arts of the muslim world.austin(university of texas press)1979. No47 . linda komaroff and steano carboni the legacy of Genghis khan: courtly art and culure in western asia 1256-1353.new York (metropolitan museum of art) and haven/London(yale university press) 2002 no 66 . david j . roxxburgh the Persian album 1400-1600: from dispersal to collection . new haven /London (yale university press) 2005 fig 31.
4-[gnihd 1-6, 8-9, 12, 14- 23, 25-27, 30 S. Aker : Ankara etnographya muzesinde bulunan xiv yuzilda meragada yapilmis vakif kuran cuxleri vakiflar dergisi 12(1978)pp.291-327. David james Qurans of the mamluks . London(Alexandria press)1988. Reprinted with correction as manuscripts of the holy Quran from the mamluk Era .kink faisal center for research and Islamic studies 1988.n061.
من شخصا جلدهای دوبلین وآنکارا را مورد بررسی قرار ندادم
5- شرح دقیق آن در:
Richard ettinghausen; The covers the morgan manafi manuscript and other early Persian bookbindings. در: studies in art literature for belle da costa creene ed. Dorothy miner .princeton(Princeton university press)1954.pp465-466.
پوشش ها متفاوت است. برای مثال جلد 13(MFA29.58)20دایره دارد درحالی که جلد24 فقط 18دایره دارد.
6-james Qurans and bindings from the chester beatty libarary no47.
7- برای علائم اختصاری نگاه کنید:
Adam Cacek The Arabic Manucrpt Tradition A Glossary of Technical Terms and Bibliography a Glossary of Technica Terms and Bibliography . supplement . leiden (e .j.brill)2008p.84.
8- برای کاغذ نگاه کنید:
Jonathan bloom :Paper Paper Before Print: The History and Impact of Paper in the Islamic world.london (yale university press)2001.
9- رنگ خوب تصویر در:
Islam: Faith, Art, Culture: Manuscripts of the Chester Beatty Library .london(scala)2009.pp124-133.
10- برای صفحات به کار رفته در دوره ایلخانی نگاه کنید:
Sheila Blair, Islamic Calligraphy .edinburgh(edinburgh university press) 2006pp.250-251.
شکل 7 و3
11- رک مورد قبلی: .lair, Islamic Calligraphy .pp242-245
موردبعدی
Barbara Schmitz : Islamic Manuscripts in the New York Public Library . new york (oxford university press) 1992.no .V.8. // 12-james. Qurans of the mamluks .pp78-92.p.235-no39.
13- james. Qurans of the mamluks .pp235-236no40. او آن را قرآن بغداد اولجایتو نامید(صفحات 92-98).
14- Blair, Islamic Calligraphy.fig.9.1 // 15. Sheila Blair: Calligraphers, illuminators, and painters in the Ilkhanid scriptorium. Beyond the legacy of Genghis Khan, ed. Linda Komaroff. Leiden( EJ.Brill) 2006.pp167-182.
16- در اصطلاحات مورد نیاز تحقیق، قرآن مراغه، بیشترین شباهت را به نسخه مولوی دارد که برگه های نیمه بغدادی را مورداستفاده قرار داده است. // 17- یک نسخه بدون تاریخ (قاهره، کتابخانه ملی، ش 80) که khwand baraka به مدرسه اش در قاهره وشاید به پادشاه اهدا کرده باشد.
(james .Qurns of the mamluk.p.229.no26).
دیگر نسبت داده شده به ارغون الکامیلی که پراکنده است کتابخانه چستربیتی 1494: کلکسیون خلیلی:
PIERPONT Morn Library M840 (Qur473).
و با 5 خط کوچک و دو خط بزرگ متمایز می‌شوند ( )
(james .Qurns of the mamluk ,p 250,no74, david james , Master Scribes ,p.120.no.22)
همچنین سی جلد نسخه خطی کوچک وجود دارد که در تاریخ 753/1352-1353کتابت شده است.: کلکسیون خلیلی:
Qur370 david james , Master Scribes ,no.28
و هنوز یک نسخه دیگر از نیمه قرن چهاردهم درشیراز بود. کلکسیون خلیلی:
181 Qur , james .Qurns of the mamluk,p.284.no.71 , david james , Master Scribes,p .130,no.30)
18-تذهیب جلد نهایی مفقود شده است .بنابراین نمی‌دانیم که چه زمانی کتابت این نسخه تمام شده است اگر واقعا این جلد نهایی برای کتابت بوده است.
19-blair.islamic calligraphy.p.253 // 20- james . Qurns of the mamluk .pp.247-248no 69 // 21-khalili Qur370: james master scribes .p 120.no28.
خوشنویسان در کتابت نیمه‌ای از قرآن، وقفه ای داشته‌اند شاید به این دلیل بوده که به تذهیب‌گران فرصت هماهنگی دهند ولی دراین مورد، صدق نمی‌کند. // 22- در برخی نسخه‌های باشکوه، به نظر می‌رسد. // 23- آربری عنوان و فهرست دقیقی از جلد21 نسخه خطی گرفت Koran illuminate. No.137
(james (Qurns and bindings.p65 متوجه اشتباه شده است
برای شش پیروان یاقوت ببینید : 24-
blair .yaqut his followers , manuscript orientalia 9/3(2003)pp.39-47
25-V.minorsky, maragha, e1/2,vol.6pp496ff. Donald n Wilber ,the architecture of Islamic iran : the il-khanid perod. Princton 1955, reprint new York( creenwood press)1969.passim // 26- G .le strange , Mesopotamia and Persia under the Mongols in the fourteenth century a . d from the nuzhat al – kulub by hamd allah mustawfi .london( royal Asiatic Society) 1903,pp.37,41. // 27- Andre Godard ,Notes complementaries sur les tombeaux de maragha,Athar –e Iran 1(1936)pp.125-160, and Wilber .Architectures of Islamic Iran ,nos.78.
ابن بطوطه به قراسنقر اشاره کرده:
,the Travels of Ibn Battuta, A.d 1325-1354.Ed. and tranns. H.A.R. Gibb vol.1.london(Hakluyt Society) 1958-2000pp.107-109-
او به‌عنوان فرماندار مراغه گماشته شده بود
28-Wilber,Architcture of Iran ,no.83.
29- برای مثال‌های بیشتر ببینید: (Nourrane Ben Azzounas contribution in مشارکت در این جلد
30-Barbara Schmitz , Islamic and Indian Manuscripts and Paintings in the Pierpont Morgan libarary. New York (pierp0nt morgan library)1997,no,1 // 31-blair, yaqut and his followers ,p.42 // 32-Devin deweese ,Cultural transmission and exchange in the Mongol Empire :Notes from the biographical dictionary of Ibn al-fuwati, in: Beyond the Legacy of cenghis Khan ,ed. Linda Komaroff.Leiden (E.J.Brill)2006,pp.11-29.
33-Ibn Battuta I ,P 108 . سرسبزی اولین توصیفی است که ابن بطوطه به دمشق نسبت داده است. // 34. Blair,Calligraphers ,pp.178-179 و نگاه کنید به james master scribe,p.106.
برای شش نفر پیروان یاقوت بنگرید به:
blair .yaqut and his his followers.
35- درباره محمدبن سیف الدین بنگرید:
james . Qurns of the mamluk pp.158-159.
برای مقایسه بهتر بنگرید بهخصوص به شماره 66. // 36- برای مثال به دو صفحه انتهایی یک نسخه قرآنی مراجعه کنید که یاقوت کتابت آن را در محرم 688ق/فوریه 1289م به پایان رساند (پاریس، کتابخانه ملی فرانسه، بخش عربی، ش 6716) و همچنین:
and his his followers blair .yaqut (شکل2)
37- james . Qurns of the mamluk,pp.173-174, Master Scribes,pp97,176,200.
همان طوری که فرانسیس دروس به خوبی اشاره کرده است چنان که گلبوته که پیشتر در قرآن‌های عصر اموی به کار رفته است.
Illustrated in alain George the rise of Islamic caiigraphy.london( saqi book) 2010,fig 55)and another at end of a similar manuscript in qayrawan muse des arts islamiques r38, drawing in francois deroche, Qurans of the umayyads: a first overview.leiden(e. j. BRILL)2014,FIG 43.
38- نشان داده شده:
pop and eckerman(eds),survey of Persian art,pi,946b. // 39-wright ,islam,pp.134-135.
برگ های 1 -b - b2
40- Marianna Shreve Simpson , In the Beginning: frontispieces and front Matter in Ilkhanid and Injuid Manuscripts ,in : beyond the Legacy of Genghis khan,ed.Linda Komaroff .Leiden (E.j. brill) 2006,pp.213-247.
41- نمونه‌هایی از آثار هنری : یک نسخه از مجموعه رشیدالدین با عنوان مجموعه رشیدیه (دوحه ، موزه هنراسلامی، ش 006) شیلابلر نسخه‌ای را به‌طور رنگی با عنوان خوشنویسان شرح داده است . calligraphers,pI9
42- Francis Richard , Splendeurs persanes: Manuscrits du xiie au xviie siècle .paris (Bibliotheque nationale de France )1997,no.7,p.41 // 43-pop and eckerman(eds),survey of Persian art, pl.946a.
همچنین ببینید گلبوته تنها روی نسخه مرزباننامه، که در 698ق/1299م در بغداد کتابت شده است. (استانبول، کتابخانه موزه آثارباستانی، ش 216)
Marianne Shreve Simpson, Role of Baghad in the Formation of Persian painting , in : Art et societe dans le monde iranien ,ed. C.Adle. paris (Institut francais iranologie Teheran)1982.46. // 44-richard ,splendeurs persanes ,no .18,p48.
یک کتابخانه، نسخه‌ای شبیه جوامعالحکایات و لوامعالروایات محمد عوفی را دارد که درتاریخ 717ق/1317م کتابت شده است.
(bibliotheeque nationale de frace ms.suppl.persan 95, Richard splendeurs persanes no 19,p.48)
سیمپسون نسخه شاهنامه که در 1330 و1340 کتابت شده نمونه داده است.همچنین ببنید:
Oleg f. Akimushkin and Anatol A.Ivanov, The Art of Illumination in : the arts of the book in central asia,ed basil cray.boulder(unesco)1979pp.35-58.
45- این موضوع درباره جلد موجود در کتابخانه چستربیتی و دست‌کم یک نسخه دیگر در کتابخانه آنکارا مصداق دارد که در جلد هجدهم توضیح داده شده است. شکل50
46-schmitz ,Islamic Manuscripts in the New York Public Library, fig. 298. // 47- james. Qurns of the mamluks, p. 244,nos. 59-60: pp.173-177. // 48- james . Qurns of the mamluks , p. 244,no. 58. // 49-Zeren Tanindi ,Konya Mevlnana Muzesindie 677ve 655 Kyllik Kuranlar: Karamanli Beyli gind Kitap sanati, Kultur ve sanat 12(1991) ,pp.42-44
همچنین در :
- james . Qurns of the mamluks ,p.176 and note 34.
همچنین یک گلبوته باشماره در یکی از نسخه‌های سی جلدهای پراکنده پیدا شده که بهتازگی به آناتولی نسبت می‌دهند. (1280-1320)خلیلی: (qur228)
james ,master scribes,no.49.
50- در توسعه زیارتگاه و هدیه وقف نگاه کنید به :
Sheila blair, Generosity is a quality of the people of paradise : On giving to shrines in: Gifs of the sutans: the art of Giving at Islamic Courts ,ed.Linda Komaroff. New Haven(yale university press) 2011,pp.51-74 // 51- Sheila blair , Ilkhanid architecture and society : an analysis of the endowment deed of rab-I rashidi ,iran 22(1984)pp.67-90 // 52- - james . Qurns of the mamluks, pp.238-239,no45.james discusses (pp.111-126)(pp.111-126)it as the Hamadan quran of uljaytu,
اما در چاپ تجدیدنظرشده است (ص114) مکان آن اصلاح شده در دارالخیرات الرشیدیه کتابت و تولید شده است .
53-repertoire chronologique d epigraphie 6329: Tariq janabi, studies in Medieval Iraqi Architecture. Baghdad (Ministry of culture and information,state organization of Antiquities and Heritage) 1982,p.142. // 54-Judith Pfeiffer , Reflections on a Double rapprochement: conversion to among the Mongol Elite during the Early Ilkhanate, in : Beyond the legacy of cenghis khan , ed.linda komaroff.leiden (E.j.brill)2006,PP.369-389,ESP.P.374 // 55-lIsa Golombek,The Cult of saints and shrine Architecture in the Fourteenth cectury,in : Near Eastern Numismatics Iconography, Epigraphy and History : studies in Honor of c. Miles ,ed Dikran Kouymjian .beirut( American University of Beirut) 1974.pp.419-430 // 56- Blair , Ilkhnid architecture and society , p.81 and n 76. citing the text of their endowment deeds published in Iraj Afshar ,Yadgarha –yi yazd 3 vols ( Tehran ,1348-1354/1969-1975)11: 473.shams al din was Rashid al- Dins son –in-law. // 57-Adam Olearius The Voyages travels of the ambassadors sent by Frederick Duke of Holstein to the great Duke of Muscovy and king of Persia .london ( Thomas Dring)1662.pp178-180 // 58- Olearius descrbes the book as of parchment and it is possible that he mistook the thick yellowish burnished paper as a variety of parchment.
59- نگاه کنید:
Reflection on a Double rapprochement and Charles Melville, Padshahi Islam: The Conversion of Sultan Mahmud Ghazan Khan, Pembroke papers 1( 1990), pp.159-177,on conversion. // 60-Boston Museum of fine Arts 55.106,
نگاه کنید به :
Komaroff and carboni (eds) Legacy of Genghis Khan, no.160, blair, Generosity is a quality of the people of paradise // 61- Welch , Calligraphy and the Arts of the Muslim World, p.124
برای شرح جزییات دقیق این مناسبت‌ها نگاه کنید به Melville Charles و عباس زریاب خویی: چوبانیان Eir,[gn 5/5pp.496-502.
62- من از serpil bagci و mehmet yucel kumndas، مدیر قومنگاری موزه ترکیه برای تهیه این اطلاعات تشکر میکنم. برای این شهر نگاه کنید به:
F.Babinger/M.Bazin,art .Tekirdagh,in:Ei/2. // 63-Roxburgh, Persian Album ,chapter 2. // 64-Istanbul ,Turk ve Islam Eserlrir Muzesi no.294.
ببینید:
Blair , Yaqut and his followers , p 41 // 65-Richard Ettinhusen ,An Illuminated Manuscript of Hafiz-I Abru in Istanbul ,Kunst des orient 2(1955)pp.30-44.Reprinted in Islamic Art and Archaeologe collected papers ,ed. Myrim rosen –ayalon.Berlin (Gebr .Mann Verlag )1984.pp.494-508.
منبع: اطلاعات حکمت و معرفت
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید