مشروطه در آینه فقه سیاسی

1395/4/2 ۱۰:۳۴

مشروطه در آینه فقه سیاسی از تنبیه الامه و تنزیه الامه آیت‌الله میرزا محمد حسین نایینی، غیر از تصحیح معروف آیت‌الله طالقانی در سال ١٣٣٤ خورشیدی چندین تصحیح جدید نیز صورت گرفته است، یكی در سال ١٣٨٠ به كوشش سید حمیدرضا محمودزاده حسینی، دیگر توسط روح‌الله حسینیان در سال ١٣٨٥ و سوم تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی كه در سال ١٣٨٢ توسط بوستان كتاب قم منتشر شده است. این تصحیحات البته با وجود ارزشمندی تلاش محققان، حق مطلب را درباره رساله‌ای كه آخوند خراسانی آن را «اجل از تمجید و سزاوار تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم» می‌خواند، كفایت نمی‌كند. از این جهت است كه كتاب آستانه تجدد نوشته جدید داود فیرحی را می‌توان گام مهمی نه فقط در نایینی پژوهی و شرح و بسط تنبیه‌الامه كه در روشن كردن مبانی فقه سیاسی مشروطه ایرانی خواند. این استاد شناخته‌شده اندیشه سیاسی دانشگاه تهران كه پیش از این در آثاری چون نظام سیاسی و دولت در اسلام، تاریخ تحول دولت در اسلام، قدرت دانش و مشروعیت در اسلام و دولت اسلامی، تولیدات فكر دینی و فقه و سیاست در ایران معاصر تسلط خود را بر منابع فكری اندیشه سیاسی اسلامی نشان داده بود، در این كتاب كوشیده با توضیح واژگان در كنار متن و شرح و تحشیه تنبیه الامه اندیشه مكتوم در آن را نشان دهد و «امكانات و تنگناهای این اثر مهم را در راستای رابطه دین و دموكراسی و به طور كلی دین و دولت مدرن آشكار سازد». فیرحی در این اثر كه عمدتا مبتنی بر دو نسخه طالقانی و ورعی نگاشته شده، اصل متن تنبیه را به طور متمایز و مشخص آورده و در كنار صفحه لغات دشوار متن استخراج و در بیرون و حاشیه متن قرار گرفته است. همچنین پاورقی‌های مرحوم آیت‌الله طالقانی در حاشیه حفظ شده است، نخست به این دلیل كه این توضیحات «جزئی از ادبیات تنبیه الامه پژوهی محسوب می‌شود» و ثانیا از آن جهت «این پاورقی‌ها حاكی از تفاوت‌های موجود بین فقه نایینی و برداشت‌های طالقانی به اعتبار شرایط تاریخی ١٣٣٤ و مقتضیات این سال‌هاست». به اضافه همه اینها در بخش اصلی كتاب سعی شده كه مفاهیم و اصطلاحات علمی و جملات و فقرات مهم تشریح شود. فیرحی خود این بخش را مهم‌ترین بخش كتاب می‌خواند و می‌نویسد: «این كار، مهم‌ترین هدف این پژوهش است و كوشیده‌ایم با ارجاع واژگان و اصطلاحات نایینی به دیگر آثار او، و نیز دیگر ادبیات موجود در منابع فقهی-اصولی معاصر، تا آن جا كه ممكن است به درون دنیای نایینی راه یابیم و یا حداقل به عوالم فكر مذهبی-سیاسی او نزدیك شویم». كتاب همچنین سه پیوست مهم و كوتاه دارد: نخست رساله فتوایی-نیمه استدلالی شیخ فضل‌الله نوری در «حرمت مشروطه» كه آوردن آن در انتهای كتاب امكان مقایسه میان استدلال‌های دو تن از چهره‌های مهم موافق و مخالف مشروطه را فراهم می‌آورد، دوم پاره‌ای از تقریرهای درس‌های محقق نایینی در منیه‌المطالب و سوم مقدمه تاریخی و مهم آیت‌الله طالقانی بر تنبیه الامه. هم اندیشی جهان شرق و غرب «پیام هدایت و نظریه شرق و غرب‌شناسی» كتابی به قلم علی تسلیمی است كه به «شرق و غرب‌شناسی و تاریخ» و بررسی آثار صادق هدایت می‌پردازد. از نظر نگارنده، شرق و غرب‌شناسی گونه‌ای مثبت از جهانی شدن است كه وارونه شرق شناسی و غرب‌شناسی، نگاهی مثبت به شرق و غرب دارد. این دیدگاه با آنكه از فناتیك‌های شرق و استعمارگران غرب انتقاد می‌كند درگیری ایدئولوژیكی در برابر دیگری بومی‌ و جهانی و شرقی و غربی ندارد و ادعا می‌كند كه خاور زمین و چه بسا باختر زمین تاریخ نداشته است و تاریخ با رخدادهایی چون جهانی شدن و شرق و غرب‌شناسی پدید می‌آید. او این مفهوم را به ویژه در نوشته‌های هدایت یافته و از آنها الهام گرفته است. در مقدمه این كتاب در خصوص پیش‌فرض‎ها و پایه‌های نظری، تبارشناسی، پیوند قطبی و بازی گفتمانی، لذت ادبیات و پسامدرنیسم، مكتب بوف كور سخن می‌گوید. سپس در فصل نخست به نام تاریخ و بی‌تاریخی از جهان بی‌تاریخ سخن می‌گوید و عنوان می‌دارد كه این جهان‌ها نشان می‌دهند كه روند زمانی در آنها همواره رو به جلو نبوده و گاهی با پس‌رفت همراه بوده است. تاریخی بودن هنگامی نمایان می‌شود كه همسانی‌ها و همزادی‌ها از میان برداشته شوند و دگردیسی‌ها جای‌شان را گرفته باشند اما در جهان عقب مانده اگر دگردیسی و تفاوتی در میان باشد چه بسا با مسخ و پیری همراه است. در فصل دوم شرق و غرب‌شناسی و تاریخ، از ویژگی‌های تاریخی بودن جهان یاد می‌كند و زمینه‌های تاریخی شدن را در روشنگری، انقلاب صنعتی، دموكراسی و جهانی شدن می‌نگرد. این فصل با اینكه از بومی و شرقی و احترام به باورها و مذهب‌های‌شان سخن می‌گوید و از استعمار انتقاد می‌كند پیشرفت‌های جهانی و غربی را نادیده نمی‌گیرد. همچنین از شرق شناسی ضد شرقی و غرب‌شناسی ضد غربی پرهیز می‌كند و درون گفتمان‌های شرق‌شناس و غرب‌شناسی گرایشی به یكدیگر می‌بیند؛ گرایشی كه چه بسا برگرفته از شناخت درست است. این اندیشه در آثار داستانی و غیرداستانی هدایت به چشم می‌خورد. فصل ادبیات و مكتب‌های شرقی - غربی به لذت ادبیات و دیدن واقعیت برتر در ادبیات مدرن سوررئالیستی و به ویژه بوف كوری كه اثری شرقی – غربی است می‌پردازد و بیان می‌دارد كه واقعیت‌هایی از جهان درون دارای جنبه‌های همگانی بشری و جهانی است و دست‌كم روشنفكران و ادبیات‌شناسان جهان در فهمیدن آثاری چون بوف كور و ارزش‌های آن هم اندیشه‌اند. هم اندیشی جهان شرق و غرب پیام هدایت است كه امیدی نسبی را در آثارش نشان می‌دهد. همچنین پیوست كتاب تحت عنوان آثار هدایت و پیرنگ داستان‌هایش در دو بخش نوشته شد. داستان‌های بخش نخست شامل بوف كور، سه قطره خون، توپ مروارید، حاجی آقا و... كه مجموعا ۲۵ داستان می‌شود و در بخش دوم كه شامل ۲۰ داستان است از پروین دختر ساسان تا افسانه آفرینش و علویه خانم مورد بررسی قرار می‌گیرد. از تنبیه الامه و تنزیه الامه آیت‌الله میرزا محمد حسین نایینی، غیر از تصحیح معروف آیت‌الله طالقانی در سال ١٣٣٤ خورشیدی چندین تصحیح جدید نیز صورت گرفته است، یكی در سال ١٣٨٠ به كوشش سید حمیدرضا محمودزاده حسینی، دیگر توسط روح‌الله حسینیان در سال ١٣٨٥ و سوم تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی كه در سال ١٣٨٢ توسط بوستان كتاب قم منتشر شده است.

از تنبیه الامه و تنزیه الامه آیت‌الله میرزا محمد حسین نایینی، غیر از تصحیح معروف آیت‌الله طالقانی در سال ١٣٣٤ خورشیدی چندین تصحیح جدید نیز صورت گرفته است، یكی در سال ١٣٨٠ به كوشش سید حمیدرضا محمودزاده حسینی، دیگر توسط روح‌الله حسینیان در سال ١٣٨٥ و سوم تصحیح و تحقیق سید جواد ورعی كه در سال ١٣٨٢ توسط بوستان كتاب قم منتشر شده است.

این تصحیحات البته با وجود ارزشمندی تلاش محققان، حق مطلب را درباره رساله‌ای كه آخوند خراسانی آن را «اجل از تمجید و سزاوار تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم» می‌خواند، كفایت نمی‌كند. از این جهت است كه كتاب آستانه تجدد نوشته جدید داود فیرحی را می‌توان گام مهمی نه فقط در نایینی پژوهی و شرح و بسط تنبیه‌الامه كه در روشن كردن مبانی فقه سیاسی مشروطه ایرانی خواند.

این استاد شناخته‌شده اندیشه سیاسی دانشگاه تهران كه پیش از این در آثاری چون نظام سیاسی و دولت در اسلام، تاریخ تحول دولت در اسلام، قدرت دانش و مشروعیت در اسلام و دولت اسلامی، تولیدات فكر دینی و فقه و سیاست در ایران معاصر تسلط خود را بر منابع فكری اندیشه سیاسی اسلامی نشان داده بود، در این كتاب كوشیده با توضیح واژگان در كنار متن و شرح و تحشیه تنبیه الامه اندیشه مكتوم در آن را نشان دهد و «امكانات و تنگناهای این اثر مهم را در راستای رابطه دین و دموكراسی و به طور كلی دین و دولت مدرن آشكار سازد».
فیرحی در این اثر كه عمدتا مبتنی بر دو نسخه طالقانی و ورعی نگاشته شده، اصل متن تنبیه را به طور متمایز و مشخص آورده و در كنار صفحه لغات دشوار متن استخراج و در بیرون و حاشیه متن قرار گرفته است. همچنین پاورقی‌های مرحوم آیت‌الله طالقانی در حاشیه حفظ شده است، نخست به این دلیل كه این توضیحات «جزئی از ادبیات تنبیه الامه پژوهی محسوب می‌شود» و ثانیا از آن جهت «این پاورقی‌ها حاكی از تفاوت‌های موجود بین فقه نایینی و برداشت‌های طالقانی به اعتبار شرایط تاریخی ١٣٣٤ و مقتضیات این سال‌هاست».
به اضافه همه اینها در بخش اصلی كتاب سعی شده كه مفاهیم و اصطلاحات علمی و جملات و فقرات مهم تشریح شود. فیرحی خود این بخش را مهم‌ترین بخش كتاب می‌خواند و می‌نویسد: «این كار، مهم‌ترین هدف این پژوهش است و كوشیده‌ایم با ارجاع واژگان و اصطلاحات نایینی به دیگر آثار او، و نیز دیگر ادبیات موجود در منابع فقهی-اصولی معاصر، تا آن جا كه ممكن است به درون دنیای نایینی راه یابیم و یا حداقل به عوالم فكر مذهبی-سیاسی او نزدیك شویم».
كتاب همچنین سه پیوست مهم و كوتاه دارد: نخست رساله فتوایی-نیمه استدلالی شیخ فضل‌الله نوری در «حرمت مشروطه» كه آوردن آن در انتهای كتاب امكان مقایسه میان استدلال‌های دو تن از چهره‌های مهم موافق و مخالف مشروطه را فراهم می‌آورد، دوم پاره‌ای از تقریرهای درس‌های محقق نایینی در منیه‌المطالب و سوم مقدمه تاریخی و مهم آیت‌الله طالقانی بر تنبیه الامه.

منبع: اعتماد