ميراث باستاني / محمدرضا مهديزاده

1393/1/19 ۱۲:۲۶

او به اسم و اصل و به نام و به راه باستاني بود. از نسل كهن و نادر و همچون تمام باستاني‌ها، پربار از تاريخ و گذشته و پرارج از ارزش و ميراث و پرپيمان از فرهنگ، انديشه و نوشته. او كه از دهه تاريخي 1300 و روستاي كوهستاني پاريز در كوير كرمان آمده بود 89 سال رابا ما، اما پر بار و پرثمر سپري كرد و چرخ پرسرعت تاريخ و دورانسازهاي آن را بدرود و وانهاد اما گذشته‌ها رفته‌اند و باز نخواهند گشت و مويه و تعريف و تحبيب، جاي حبيب را پرنخواهد كرد. آنچه مهم است، از آن خود كردن ارزشمندان و افزودن بر ذخاير و دانسته‌ها و خويشتن‌هاي پرمايه است

به مناسبت درگذشت محمدابراهيم باستاني پاريزي كه رخ در نقاب خاك كشيد

او به اسم و اصل و به نام و به راه باستاني بود. از نسل كهن و نادر و همچون تمام باستاني‌ها، پربار از تاريخ و گذشته و پرارج از ارزش و ميراث و پرپيمان از فرهنگ، انديشه و نوشته. او كه از دهه تاريخي 1300 و روستاي كوهستاني پاريز در كوير كرمان آمده بود 89 سال رابا ما، اما پر بار و پرثمر سپري كرد و چرخ پرسرعت تاريخ و دورانسازهاي آن را بدرود و وانهاد اما گذشته‌ها رفته‌اند و باز نخواهند گشت و مويه و تعريف و تحبيب، جاي حبيب را پرنخواهد كرد. آنچه مهم است، از آن خود كردن ارزشمندان و افزودن بر ذخاير و دانسته‌ها و خويشتن‌هاي پرمايه است. پس با قطع همراهي امثال باستاني‌هاي نادر چه مي‌توان كرد و آموخت؟ تعريف و تمجيد و حسرت گذشته‌ها چيزي را از باستانيان براي معاصران دربر نخواهد داشت مگر در نظر داشته باشيم كه باستاني و امثالش نادر بودند و تكين آنها از نسل فرزانگان و الماس‌هاي تراش‌خورد تاريخ بودند كه شايد نسل امروز در يافتن نظيرشان در حسرت و گاه ناكامي و يأس قرار گيرد چراكه امثال فروزانفر، همايي، نفيسي، زرين كوب، زرياب و... مسلما وزنه‌هايي بودند كه در هر نسلي كمتر يافت مي‌شوند و عمر بسيار ببايد پدر پير فلك را تا دگر مادر گيتي چو آنها فرزند يگانه و فرزانه بزايد اما:

1- همان‌گونه كه تاريخ نشان داده دوران هيچگاه از وجود امثال‌شان خالي نخواهد بود هرچند با فراز و فرود. دليلش نخست ماهيت وجودي و استعداد انساني نسل‌هاي بعد و متمادي براي آفريدن و شدن و دوم سرمايه و ميراث نسل قبل براي آيندگان و فراتر رفتن از ايشان است اما مساله اين است كه آيا باستاني‌هاي نسل بعد بزرگ‌تر و متعالي‌تر از قبلي‌ها خواهند بود (كه اصولا بايد باشند) يانه؟ شايد معيار داوري تعداد و فراواني اين بزرگمردان و در حوزه‌هاي مختلف هرعصر باشد.

2- آنچه امثال باستاني را باستاني كرده و خواهد كرد نه صرف دانش و معلومات و آثار ارائه شده و برجاي مانده (كه لازمه ماندگاري است) بلكه فضيلت‌هاي عام و انساني متسجد و برجاي مانده و تحسين شده او است كه در كنار اين ارزش‌ها امثال او را به نادره‌هاي دوران بدل مي‌كند. تواضع و فروتني، مردمداري و تساهل و در نياميختن و فكر وتن نسپردن با اهل قدرت و زر و زور و پيروي از حقيقت و راستي كليد عالمگيري و فتح قلوب است. نكته جالب آن است كه در نگاهي به پيشينه او و افراد فوق شاهد گذرعمده آنها از محيط و خانواده‌يي روحاني (حاج آخوند پاريزي پدر باستاني در كسوت روحاني و مدير مدرسه) يا تحصيل مقدماتي در محيط حوزوي (نظير فروزانفر، زرياب، زرين كوب و...) هستيم. به‌عبارتي جنم و بن‌مايه فضايل اخلاقي و انساني زيستن سعادتمندانه را نخست كسب و نهادينه كرده‌اند و آنگاه از مسير دانشگاه حكمت آموخته‌اند. اين فضايل در بازيابي ارزش‌هاي عصرجديد كه دوران فراموشي محاسن، ارزش‌ها و اخلاق نيز تلقي شده براي نسل جديد بسيار مهم خواهد بود.

3- اسطوره باستاني سرمشق تمام آنهايي است كه به قدرت فردي و استعداد و جوهر وجودي انسان حتي در مغاك ناداري و كمبودهاي محيطي ايمان دارند. در عصر تكنولوژي و سرعت، آنچه افراد را به فرزانگان عصر خواهد رساند نه ‌هاي و هوي تكنولوژي، بل آفرينش و رهايي و جوشش استعدادهايشان خواهد بود. چيزي كه باستاني روستايي، آن را با گذر از روستاي پاريز و كوير كرمان و در عصر جاده‌هاي مالرو و گرسنگي و قحطي و دوران رضا شاهي تا كلانشهرهاي امروز (و به‌عبارتي از پاريز تا پاريس) به ما ثابت كرد و با ابطال تز «اجتماع دهاتي‌هاي قدرت گرفته شهري» (نوكيسگان)، در قامت روستازاده دانشمند مجددا برتري نقش فرهنگ و مطالعه را بر قوم محوري و جغرافيا (و تقسيم شهري- روستايي) ياد‌آور شد و شايد براي ما (و نسل عمدتا تك- فرزند سالار) بازهم يادآور شد كه فقر و غنا بسي بيشتر از ناز و تنعم مي‌تواند بشرمصرف زده را از نياز و قناعت به مناعت و بلندي طبع و آفرينش برد.

4- اين بلندهمتي و قناعت در كنار جهد و تلاش (باستاني در نوجواني و در روستاي پاريز زبان فرانسه را خودآموزانه دنبال مي‌كند و بعدها به‌قول خودش با همان زبان شكسته بسته و ديكشنري كتاب مهم «اصول حكومت آتن» ارسطو را با مقدمه دكتر صديقي از فرانسه به فارسي ترجمه مي‌كند) و روحيه مردمان كويري كه حماسه سازند، حداقل در نسل‌هايي باعث شد تا اگر برخي همچون ذبيح‌الله منصوري با قصه نگاري تاريخي (نظيرخواجه تاجدار، غزالي در بغداد، خداوند الموت و...) جوانان و نوپاها را برسرسفره مطالعه آوردند اما تاريخ‌نگاري ادبي باستاني با دقت و امانت علمي و دانشگاهي و سبك بديع، تمام دوستداران مطالعه را در پله‌يي بالاتر و سترگ با تاريخ وفرهنگ همراه و كتابخوان كردو خدمت بزرگي با اين‌كار به دانش و فرهنگ اين كشور كرد. اينچنين او نشان داد كه مي‌توان با قلم و نه شمشير و سلاح، جهانگيري كرد. پاريز با قلم باستاني از كسوت ده به روستايي جهاني شده درآمد و جهاني شدن با قلم و به‌عبارتي يك نوع محلي- ملي –جهاني‌سازي با سبك و محتواي نوشتاري مانند سبك باستاني مدت‌ها قبل ازدميدن بوق و كرناي جهاني شدن، متولد و ارائه شده بود.

5- جالب آن است كه او در سبك و راه علمي خود دو اقدام موكد را (بنا به سوگند شخصي) از اوان زندگي در پيش گرفت كه در تمام آثارش بروز يافت. اينكه در هيچ جمع و انجمن و نوشته‌يي وارد نشود مگر حديث پاريز و كرمان زنده سازد و دوم و به‌طور ضمني هويت و اصالت شهرستاني و روستايي خويش را هميشه برجسته و برصدر نشاند (در قبل از انقلاب بنابه عهدش از زدن كراوات در مجامع داخل و خارج كشور برخلاف جريان رايج و همانند كاركنان و اساتيد دانشگاه امتناع مي‌كند). به‌عبارتي سعي مي‌كند حاشيه را به متن آورد و بر هژموني و جريان غالب مركز با طرح و نقش‌آفريني حاشيه‌ها (روستاها و شهرستان‌ها) غلبه كند (نمونه ديگر محلي –ملي –جهاني شدن!).

6- عمده نفوذ و قدرت علمي باستاني درنوع و لحن قلم و نوشتار (هنرنويسندگي)، حدت ذهن وجست‌وجوگري (تاريخ‌نگاري)، پيوند زدن و آغشتن مواد تاريخي خشك و بعضا بي‌روح فسيل و منجمد شده گذشته در مشگ و عنبر ادبيات (شعر، ضرب‌المثل، طنز، پاورقي، خبر و..) بوده است. سابقه و همدمي جدي با مطالعه و كتابخواني از همان كودكي (كه موجب نگارش كتاب پيغمبر دزدان وي درخصوص نخستين مدرسه روستايش شده) همراه با روزنامه‌نگاري (همكاري با جرايد عصر خود كه چاپ نخستين مقاله‌اش تقصير با مردان است نه زنان در مجله بيداري كرمان را درپي داشته) سبك آتي نوشتاري وي را رقم زده‌اند. سبكي كه مي‌توان آن را به تاسي از لحن طنزآميز و برآمده از يكي از كتبش «هشت الهفتي» دانست. يعني سبك ملغمه‌يي-مطايبه‌يي و كشكولي كه از انبان تاريخ درآن همه‌چيز نهاده مي‌شود و البته كيسه و ته توشه آن بنا به سوگند مولف هميشه از خاك كرمان و پاريز بايد چيزي را در خود بايد داشته باشد. اين سبك هشت الهفتي (به‌ زبان عاميانه هشلهف) كه تكنيك سهل و ممتنع سعدي گون را به‌ياد مي‌آورد، پيش برنده هنر نويسندگي او بوده است.

7- او هرچند مورخ نظام‌سازي دقيق و مدون از نوع هگلي (و متكي به فلسفه تاريخ و نظام‌هاي نظري و فكري جديد) نبود اما از نظريه‌پردازي در تاريخ نيز بدور نبود بلكه نظريه و كشف آيين راه‌هاي رفته در تاريخ را بايد در دل نظام هشت الهفتي او سراغ گرفت و دريافت. مثلا نمونه خوب آن كتاب خاتون هفت قلعه است كه اگر به موضوع محوريش به خوبي التفات شود تاحدي طرح نظريه ايزد بانوان در ايران قبل از اسلام و پيگيري رد پاي زن در تاريخ، دين و فرهنگ و رويدادهاي تاريخي ايران است.

8- ميراث گرانبهاي باستاني علاوه بر معرفي يك سبك بديع و پيوندي يا هيبريدي (پيوند تاريخ و ادبيات كه هويت ايراني به گل آن سرشته شده) در تاريخ نگاري براي آشتي مردم با تاريخ، زنده كردن جغرافيا و اهميت فضاست. تاريخي كه بتواند براي خواننده جغرافيا و فضا را زنده كند بار بزرگي از آشناكردن ما با گذشته و ميراث فرهنگي و به عبارتي آشنازدايي از نگاه مرسوم به گذشته را برداشته است. جغرافيا عرصه تقريبا فراموش شده تاريخ و فرهنگ ما است. كاريزها، قلعه‌ها، پل‌ها، رودخانه‌ها، باغ‌ها آسياها، كويرها، روستاها، دژها، غارها و... و به‌نحوي و در كل معماري‌هاي باستاني چيزي بيشتر از عوارض جغرافيايي هستند زيرا به مردم، انسان‌ها و فرهنگ گره خورده و پديد‌ار شده‌اند و شناخت درست آنها در پيوند با تاريخ جامعه و انسان‌هاي سازنده و بهره‌ور از آنها ميسر است. اين مسير شايد مسير نويني براي رشته‌هاي هنر، مردم‌شناسي و تاريخ باشد تا جان تازه و دوباره‌يي بگيرند و با پژوهش‌هاي جديد خود در اقصا نقاط كشور روح نويني در ميراث فرومانده و خاك خورده و در حال نابودي كهن و سنتي ما در شهرها و روستاها و پويايي آنها بدمند.

اينك و در ابتداي عيد سال 93باستاني از ميان ما رفته است و ما در مقابل ميراث و نوشته‌ها و آثارش چون ميراث‌خواران درمانده‌ايم كه هرچند برشانه غولان و قارون‌ها نشسته و احساس بزرگ شدن و عظمت بلندا نشيني داريم اما تا خود به قاف و سيمرغ و هفت شهر عشق و شناخت رسيم، چله‌نشيني‌‌ها، ممارست‌ها و خوان‌هاي دشوار بسيار در پيش داريم.