ختم انعام

خَتْمِ اَنْعام، مراسمی مذهبی و بیشتر زنانه همراه قرائت و ختم سورۀ انعام (6) برای برآورده شدن نذر یا حاجت. 
تمام آیات سورۀ انعام یکجا بر پیامبر اسلام (ص) نازل شده است (عیاشی، 1 / 353-354؛ تفسیر ... ، 5 / 143) و به روایتی نیز هنگام نزول این سوره، 70 هزار ملائکه حاضر بوده‌اند (همانجا) و به همین سبب مردم ــ به خصوص زنان ــ جلسۀ ختم انعام برگزار می‌کنند (انوری، 4 / 2684). شیعیان برای گره‌گشایی از مشکلات و حاجت‌خواهی، به قرآن متوسل می‌شوند که نذر ختم انعام یکی از شکلهای این توسل است (فقیهی شیرازی، 197؛ «آداب ... »، بش‍ ). 
سیرجانیها به ختم انعام اعتقاد فراوان دارند و آن را در برآورده شدن حاجاتشان مؤثر می‌دانند (مؤیدمحسنی، 311)؛ اهالی ایزدخواست آبادۀ فارس نیز سالی یک‌‌بار مراسم ختم انعام می‌گیرند (رنجبر، 335-337)؛ بعد از انقلاب اسلامی ایران، برپایی مراسم ختم انعام در شب یلدا (ه‍ م) در میان ساکنان فریدون‌شهر مرسوم شده است (صداقت‌کیش، 180)؛ در چهارمحال و بختیاری نیز برگزاری این مراسم رایج است (قنبری، 25). 
در خرده‌فرهنگهای ایرانی، هنگام بروز مشکلاتی چون ازدیاد مرگ‌و‌میر، خشک‌سالی، و برای پیشگیری از مسائلی مانند به خطر افتادن سلامت مادر و جنین، همچنین به‌منظور تفأل، یادبود درگذشتگان (فقیهی‌شیرازی، 199، 209-210)، سلامتی مسافرانِ در راه (امیری، 28- 29؛ فقیهی، 270، حاشیۀ 1)، افزایش رزق و روزی (رنجبر، 336) و برآورده‌شدن حاجات (اخوان، 148؛ فقیهی، رنجبر، همانجاها؛ فقیهی شیرازی، 209) مراسم ختم انعام برگزار می‌کنند.
ریش‌سفیدان روستای کَرود طالقان برای جلوگیری از افزایش مرگ‌و‌میر، یک روز صبح در مسجد روستا اجتماع می‌کردند و نذری می‌دادند و ختم انعام می‌گرفتند، یا به اصطلاح محلی شیلان‌کشی می‌کردند («شیلان ... »، بش‍ ). این مراسم به دو صورت اجرا می‌شد: از هر خانوار مبلغی پول دریافت می‌کردند و آرد و گوسفند می‌خریدند و بعد از ختم سورۀ انعام، گوسفند را قربانی می‌کردند و به همۀ اهالی روستا آبگوشت می‌دادند؛ یا هر خانواده‌ای به‌طور مستقل بعد از ختم انعام، غذایی می‌پخت و به مسجد می‌آورد (همانجا).
در قدیم، وقتی مردم ایزدخواست با خشک‌سالی یا کاهش برف و باران مواجه می‌شدند، مراسم باران‌خواهی‌ای به نام دیگ‌جوش همراه با ختم انعام اجرا می‌کردند؛ به این شرح که چند نفر از بانیان مراسم جمعه‌‌ای را تعیین، و نذریهای مردم محله‌های مختلف شهر را جمع‌آوری می‌کردند و چند روز قبل از موعد مقرر، از 7 یا 41 قرآن‌خوان ماهر برای شرکت در مراسم دعوت می‌کردند. مواد فراهم‌شده برای تهیۀ غذای نذری را داخل دیگ بزرگ مسی می‌ریختند و می‌پختند و بعد از ختم انعام و دعا برای بارش باران، از مردان شرکت‌کننده با پلو و خورش و چای و سیگار پذیرایی می‌کردند (رنجبر، 337- 339؛ نیز نک‍ : ه‍ د، باران‌خواهی). 
ساکنان شهر لار استان فارس، در مراسمی به نام لول‌اندازون یا قرآن‌اندازون، گردن‌بندی طلا مزین به آیات قرآن را تدارک می‌بینند و پس از ختم سورۀ انعام به گردن دختر باردارشان می‌اندازند تا در تمام دوران بارداری و شیردهی به‌عنوان محافظ در گردن نگاه دارد (حسن‌زاده، 174؛ جانبازی، بش‍ ).
اهالی فریدون‌شهر در بلندترین شب سال، به سورۀ انعام تفأل می‌زنند (صداقت‌کیش، همانجا) و آن را ختم می‌کنند تا بنا ‌به اعتقادشان از نیروی شب کم کنند و به روشنایی روز بیفزایند (همانجا).
تهران (فقیهی شیرازی، 209-210)، کرمان («آداب»، بش‍ ) و قزوین ازجمله شهرهایی است که ختم انعام در آنها مجلسی زنانه به حساب می‌آید. در برخی دیگر از نقاط ایران همانند سیرجان، هم زنان و هم مردان هم‌زمان در دو مکان مجزا مراسم ختم انعام را برگزار می‌کنند (مؤید‌محسنی، همانجا)؛ اما در ایزد‌خواست گردانندگان و شرکت‌کنندگانِ مجلس ختم انعام را فقط مردان تشکیل می‌دهند (رنجبر، 337).
شمار شرکت‌کنندگان در مراسم ختم انعام در تهران 40 نفر (فقیهی شیرازی، 199)، در سیرجان 11 تا 40 نفر (مؤید‌محسنی، همانجا)، در ایزدخواست 7 یا 41 نفر (رنجبر، 336) و در فریدون‌شهر نفرات آن عدد فرد است (صداقت‌کیش، 180). در برخی از شیوه‌های ختم انعام، از تکرار 11 تا 41 مرتبه ذکر صلوات و استغفرالله سخن به میان آمده است («مجرب‌ترین ... »، بش‍ ).
زمانْ متغیر دیگری است که در ختم انعام اهمیت دارد. در تهران معمولاً دوشنبه‌ها و پنجشنبه‌ها و همچنین در روز هفتم، چهلم و یا سالگرد فرد متوفا ختم انعام می‌گیرند (فقیهی شیرازی، همانجا)؛ در قزوین، در سالهای اخیر، برگزاری ختم انعام در مراسم پنجم و هفتم درگذشتگان رایج شده است. ایزدخواست و لردگان جزو معدود شهرهایی‌اند که در ماه رمضان ختم انعام می‌گیرند و افطاری (ه‍ م) می‌دهند (وفایی‌پناه، 77- 78؛ مولایی، بش‍ ). افزون ‌بر ‌این، اهالی ایزدخواست رسم دارند وقتی به خانۀ جدید اسباب‌کشی می‌کنند، ختم انعام برگزار کنند (رنجبر، همانجا).
خواندن سورۀ انعام در انحصار افراد خاصی است؛ در قزوین معمولاً خانمی که از قبل برای مراسم دعوت شده و معمولاً یک بلندگو و صدایی خوب دارد و خانم جلسه‌‌دار یا خانم جلسه‌ای نامیده می‌شود، دعای شروع ختم انعام را می‌خواند و پس از قرائت 15 تا 20 آیۀ اول، ادامۀ سوره را به روان‌خوانهای مجلس می‌سپارد و در صورت نیاز، اشتباهات آنها را تصحیح می‌کند و در پایان مجلس، صاحب‌خانه پاکتی پول به‌عنوان حق‌الزحمه یا برگ سبز به او می‌دهد. 
در سالهای اخیر کتابچه‌هایی با نام جزوۀ ختم انعام در بازار توزیع شده است که در این‌گونه مجالس استفاده می‌شود. در گذشته، در ایزدخواست، ختم سورۀ انعام در انحصار قشر روحانیان و متولیان امامزاده‌ها بوده است (رنجبر، 336-337، حاشیۀ 1)، ولی امروزه، ختم انعام به دو صورت دعوت از 41 قرآن‌خوان ماهر، یا دعوت از 7 نفر برگزار می‌شود (همو، 336). قرآن‌خوانها حلقه‌ای تشکیل می‌دهند و هرکدام شمار مشخصی از آیات سورۀ انعام را می‌خوانند و برای تشویق به یادگیری قرآن، پسران باسواد نوجوان را وارد حلقه می‌کنند (همانجا).
در تهران، در سفرۀ ختم انعام، همراه پذیرایی با میوه، چای و شربت، به عنوان تبرک شله‌زرد، حلوا (ه‍ م‌م) و شیرینی خشک نیز می‌گذارند (فقیهی‌شیرازی، همانجا). در مراسم یادبود اموات نیز چند عدد شمع سیاه و سفید ــ تزیین‌شده با روبان مشکی ــ به آنها اضافه می‌کنند (همو، 209-210). مهمانان بخشی از خوراکیهای نذری را می‌خورند و مابقی را به‌عنوان تبرک با خود می‌برند (همانجا). 
در ایزدخواست، مقداری نمک، چند عدد نان، ظرفی آب (وفایی‌پناه، همانجا) و یک بشقاب پنیر در سینی بزرگ وسط اتاق می‌گذارند تا بنا به اعتقاد آنها در هنگام خواندن کلام‌الله، متبرک شوند (رنجبر، همانجا). بعد از ختم انعام و افطار مهمانان، آب متبرکِ درون ظرف بین مهمانان و صاحب‌خانه تقسیم می‌شود (همانجا)؛ میزبان، باقی‌ماندۀ نانها را نیز در سفرۀ نان (وفایی‌پناه، رنجبر، همانجاها)، نمک را در نمکدانها، و پنیر را سر جایش قرار می‌دهد، تا پربرکت شوند (رنجبر، همانجا).
در سیرجان، اسباب پذیرایی کاملاً سلیقه‌ای است و به نیت صاحب نذر وابسته است (مؤید‌محسنی، همانجا)؛ البته گاهی سفرۀ ختم انعام را در کنار سایر سفره‌های نذری برپا می‌کنند و مهمانان سهمشان را از محتویات سفره با خود به خانه می‌برند (همانجا). در برخی نقاط ایران، ازجمله لردگان، سفرۀ ختم انعام سفرۀ پرهزینه‌ای است (مولایی، بش‍‌ ). 

مآخذ

«آداب و رسوم شیعیان»، پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهش مراکز (مل‍‌ )؛ اخوان، مرتضى، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، کاشان، 1373 ش؛ امیری خوانساری، هوشنگ، فرهنگ باستانی خوانسار، تهران، 1381 ش، انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1382 ش؛ تفسیر نمونه، به کوشش ناصر مکارم شیرازی، تهران، 1352 ش؛ جانبازی، آرزو و دیگران، «فرهنگ و تأثیر آن بر بهداشت مادر و نوزاد و نظام عرصۀ خدمات»، دانش پرستاری: از کلاس درس تا جامعه (مل‍‌ )؛ حسن‌زاده، آمنه و سمیه انصاریان، «آیینهای زایش مردم شهر لار»، فرهنگ مردم، تهران، 1390 ش، شم‍ 40؛ رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، 1373 ش؛ «شیلان یا ختم انعام در کرود»، کرود (مل‍‌ )؛ صداقت‌کیش، جمشید، جشن یلدا، تهران، 1390 ش؛ عیاشی، محمد، التفسیر، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، تهران، 1380 ش؛ فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ جامع قم، قم، حکمت؛ فقیهی شیرازی، مهناز، «سفره، آش و خوراکیهای نذری در تهران»، پژوهش‌نامه، تهران، 1382 ش، دفتر هفتم؛ قنبری عدیوی، عباس، «آیین چهل‌قرآن در چهارمحال و بختیاری»، فرهنگ مردم ایران، تهران، 1385-1386 ش، شم‍ 7- 8؛ «مجرب‌ترین نحوۀ ختم سورۀ انعام»، تبیان (مل‍ )؛ مولایی، مهرداد، «آداب و رسوم لردگان»، من، تو، رؤیا (مل‍ )؛ مؤید‌محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1386 ش؛ وفایی‌پناه، مهناز، «نذورات مردمی در ماه مبارک رمضان»، فرهنگ مردم ایران، تهران، 1383 ش، شم‍ 3-4؛ نیز:

Jouybari, http: / / jouybari.blogfa.com / post / 7631; Karood, www.karood. com; Mitra-m, www. mitra-m. blogfa.com / post-30. aspx; Rcirib, http: / / rcirib.ir / paygah _ marakez / cities / monasebat-text.aspx ?id= 186& ccode=24;Tebyan, http: / / tebyan.net / newindex.aspx?pid=197471.
فرشته بهرامی