حاتم نامه

حاتِمْ‌نامه، مجموعه‌ای از داستانهای به‌هم‌پیوسته دربارۀ سخاوت و جوانمردی‌ حاتم طایی (د اواخر سدۀ 6 م)، شاعر و جوانمرد مشهور دورۀ جاهلی. 
داستانهای مربوط به حاتم طایی (ه‍ م) در میان مردم عرب و عموم مسلمانان بسیار رواج دارد. این داستانها را به‌طور‌کلی می‌توان به 3 گروه تقسیم کرد: 
گروه نخست، داستانهای شفاهی‌اند که در میان ایرانیان، ترکان و مردم شبه‌قاره و ماوراء‌النهر بیشتر از مردم عرب رواج دارند. به‌عبارت‌دیگر، با‌اینکه حاتم طایی شخصیتی عرب است، فولکلور اقوام عرب داستانهای او را به اندازه‌‌ای ‌که ایرانیان، ترکان و مردم شبه‌قاره و ماوراء‌النهر در روایتهای شفاهی خود پذیرفته‌اند، حفظ نکرده‌اند. در فولکلور اعراب، فقط بخشهایی از روایات ادبی مربوط به این شخصیت دیده می‌شود، که آن هم از ادب رسمی وارد فرهنگ مردم شده است (شامی، 420-421، گونۀ 0756k)؛ درحالی‌که در ادبیات شفاهی فارسی‌زبانان، داستانهای مربوط به حاتم‌طایی در دو دستۀ کلی وارد شده‌اند که در طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ذیل گونۀ *461B قرار می‌گیرند و روایتهای متنوعی نیز دارند (مارتسلف، 109-110).
گروه دوم، روایات موجود در منابع ادبی و تاریخی دربارۀ حاتم طایی یا خاندان او را در برمی‌گیرد. یکی از بهترین این منابع، کتاب الاغانی است که ابوالفرج اصفهانی در آن، اخبار و اشعار مربوط به حاتم را آورده‌است (17 / 363-397). گویا پیش از ابوالفرج هم صورت مدونی از داستانهای حاتم طایی در دست بوده، که زبـیر بن بـکّـار آنها را فراهم آورده‌بوده‌است (ابن‌ندیم، 167؛ یاقوت، 3 / 350)؛ اما چون ذکر کتاب زبیر بن بکـار در عرض تألیفات او دربارۀ دیگر شاعران بزرگ عرب جاهلی آمده، شاید محتوای آن به آنچه صاحب الاغانی نقل کرده، بی‌شباهت نبوده است؛ ازاین‌رو، شاید نتوان کتاب ابن‌بکار را اثر مستقلی در این ‌باره به شمار آورد.
گروه سوم از داستانهای حاتم ــ یعنی گروه مورد بحث در این مقاله ــ تألیفاتی است که محجوب آنها را «داستانهای عامیانه» نامیده است و ازاین‌جهت که مکتوب‌اند و نویسنده یا داستان‌گزاری آنها را خلق کرده‌است، با قصه‌های شفاهی تفاوت دارند (ص180، 183، 188). البته، مؤلفان این داستانها در خلق آنها، هم از روایات شفاهی و هم از منابع کتبی یا ادبی بهره برده‌اند. اما در این نمی‌توان تردید داشت که این داستانها شفاهی نیستند و به قلم نویسندگانی خلق شده‌اند که برخی از آنها بسیار شیرین‌قلم و هنرمندند و درعین‌حال، به طبقۀ خواص ادبا نیز تعلق ندارند. داستان حاتم‌نامه یکی از این تألیفات است که به زبانی ساده نوشته شده است و با بیان ادیبان و خواص تفاوت دارد. 
روایتی از داستانهای حاتم طایی به زبان ادبی رسمی در دست است که از نظر مقایسۀ دو نحوۀ بیان، یعنی بیان ادبی رسمی و بیان ادبی غیررسمی یا به قول محجوب، «عامیانه»، می‌تواند مفید باشد. این روایت، کتاب مختصری به نام رسالۀ حاتمیه است که آن را حسین کاشفی (د 910 ق / 1504 م)، صاحب انوار سهیلی، در 891 ق / 1486 م به فرمان سلطان حسین بایقرا از تلفیق آنچه در کتب دیده، یا از زبان مردم شنیده، فراهم آورده است (جلالی، «ل»). 
سبک رسالۀ حاتمیه کاملاً مشابه سبک دیگر آثار کاشفی، و مطابق با موازین بیان ادبی دورۀ تیموری‌ است؛ محتوای آن هم چیزی بیش از مطالب موجود در کتب ادبی و تاریخی عربی نیست (اسماعیلی، 1 / 17). نسخه‌ای از این کتاب به خط خوش نستعلیق و با تذهیب و عناوینی که با مرکب آبی نوشته شده‌اند، در کتابخانۀ ملی فرانسه موجود است (نک‍‍ : بلوشه، IV / 45). متن همین نسخه را شِفر در مجلد اول از «منتخبات فارسی» خود آورده است (ص 190-198). گویا رسالۀ حاتمیۀ کاشفی را با عناوین دیگری چون حاتم طایی و قصص و آثار حاتم طایی هم کتابت کرده‌اند که نسخه‌ای از این گونه دست‌نوشتها به شمارۀ 1038 در 50 برگ در کتابخانۀ برلن موجود است (اسماعیلی، 1 / 18)؛ این نسخه را نباید با نسخۀ شمارۀ 1037 آن کتابخانه که روایت دیگری از داستان حاتم طایی است، اشتباه کرد (پرچ، IV / 992-993). 
به‌سبب محبوبیت فراوان داستان حاتم طایی در ایران، شبه‌قاره و ماوراء‌النهر، هم نسخه‌های خطی و هم چاپهای گوناگون سنگی آن بسیارند (اسماعیلی، 1 / 47، 55-56). از این داستان، دو روایت بلند در دست است که با عناوینی چون حاتم‌نامه، حاتم طایی، قصۀ حاتم طایی، داستان حاتم طایی، سیاحت‌نامه، سیاحت‌نامۀ حاتم طایی، سیر حاتم، قصۀ هفت سیر حاتم طایی، هفت سیر حاتم طایی، و حاتم و حُسن‌بانو شناخته می‌شوند. موضوع اصلی داستان، برجسته‌کردن جوانمردی و بخشندگی بی‌اندازۀ حاتم طایی است؛ او زندگی راحت خود را رها می‌کند و برای آنکه جوانی را به عشقش برساند، به سفرهای دور و دراز می‌رود، با مشکلات فراوان روبه‌رو می‌شود و گاهی جان خود را در معرض خطر قرار می‌دهد تا اینکه آن جوان به عشق خود دست می‌یابد(همو، 1 / 20-41). 
روایت نخست این داستان با عنوان «هفت سیر حاتم» و دومی با عنوان «هفت انصاف حاتم» با مهارت تصحیح شده‌اند و مصحح در مقدمۀ مشروح خود دربارۀ این روایتها و اختلاف آنها با هم به تفصیل سخن گفته است (همانجا). هیچ‌یک از نسخه‌های متعدد این داستانها از سدۀ 12 ق قدیم‌تر نیست و سبک نگارش آنها هم اثری از قدمت ندارد؛ بنابراین، مصححْ تألیف داستان را مؤخر بر سدۀ 10 ق می‌داند. از آنجاکه هیچ‌یک از نسخه‌های موجود این کتاب در ایران تحریر نشده‌اند، وی احتمال می‌دهد که دست‌مایۀ داستان، همراه قصه‌خوانان ایرانی که در زمان صفویه از ایران به هند رفتند، به آنجا برده شده، و در آن سرزمین، به‌صورت داستانی بلند و پرماجرا درآمده باشد (همو، 1 / 42 - 43)؛ اما مترجم انگلیسی داستان که از روی 4 نسخۀ خطی و با مقابلۀ آنها ترجمۀ خود را فراهم آورده، معتقد است که نسخۀ اساس او ــ با وجود اینکه تاریخ و محل کتابت در آن معین نشده ــ از لحاظ نفاست و زیبایی خط و صحت متن باید ساختۀ ایران باشد (فوربز، viii)؛ با‌این‌حال، چون مصحح متن چاپی، ایرانی، و از مترجم انگلیسی به مراتب خبره‌تر است، رأی او در این باب که این داستان ساخته و پرداختۀ خارج از ایران بوده، قابل اعتماد‌تر است، به‌ویژه از این نظر که مصحح دلیلهای متعددی از مقولات دستوری و وجود وام‌واژه‌های هندی و شواهدی از انعکاس آداب و رسوم مردم هند را نیز در این کتاب عرضه می‌دارد (اسماعیلی، 1 / 44 - 46). 
یکی از این مجموعه‌ها را زبان‌شناس و مترجم اسکاتلندی، دانکن فوربز، در 1830 م به زبان انگلیسی منتشر کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت، چنان‌که نسخه‌های آن به‌زودی نایاب، و چاپ دومی از آن در 1836 م در هند منتشر شد. این چاپ هم به سرعت به فروش رفت؛ به‌طوری‌که در 1869 م هنگامی که ناشری هندی تصمیم به طبع مجدد کتاب گرفت، پیدا کردن نسخه‌ای از یکی از دو طبع اول برایش بسیار دشوار بود (رامچندراجی، v-vi). به گزارش فوربز در سالهای پیش از 1830 م که زبان فارسی زبان اداری و درباری هند بود، کتاب حاتم طایی به‌سبب زبان ساده و روانش برای تدریس فارسی به کار می‌رفته‌است (ص viii). 
پس از آن، روایتی از این کتاب نخست در لندن، و سپس در نیویورک منتشر شد. این روایت با عنوان «ماجرا‌های حاتم طایی» در 87 صفحه، با تصاویری که پولین بِیْنز برای آن کشیده بود، به چاپ رسید که درواقع، خلاصه و بازنویسی اثر فوربز بود؛ به‌صورتی‌که برای مطالعۀ کودکان و نوجوانان مناسب باشد. مطلب مهم این است که بینز با دو نویسنده و محقق معروف انگلیسی، جی. آر. آر. تالکین و سی. اس. لِویس نیز همکاری داشت و کتابهای ایشان به نقاشیهای او آراسته است. تالکین نقاشیهای بینز را به‌حدی دوست داشت که می‌گفت: متنی که من نوشته‌ام تعلیقی است بر نقاشیهای بینز. 
بینز که بخشی از دوران کودکی خود را در هند گذرانده بود، می‌بایست در همان‌جا با داستانهای حاتم طایی که ورد زبانها بوده، آشنا شده باشد؛ بنابراین، ورود بینز در حیطۀ آراستن داستان حاتم طایی، خود دلیل محکمی بر محبوبیت ترجمۀ این داستان بوده است. در هرحال، چاپ اول و دوم کتاب «ماجراهای حاتم طایی» آراسته به نقاشیهای بینز، اکنون کمیاب و با‌ارزش است.
چنان‌که گفتیم به سبب محبوبیت داستان عوامانۀ حاتم طایی در شبه‌قاره و در ماوراء‌النهر، ترجمه‌های فراوانی از آن نیز به زبانهای رایج در آن بلاد موجود ست (اسماعیلی، 1 / 48-50؛ چوهدری، 243-244) و در کشمیر، به گونۀ شعر روایی و به سبک بدیهه‌سرایان روایت می‌شود (استاین، lxxxv-lxxxvi). متن فارسی آن نیز در هند و ایران بارها به چاپ رسیده‌است (نک‍‍‍ : اسماعیلی، 1 / 48). 
مصحح حاتم‌نامه مطالب تحلیلی مفیدی در مقدمۀ کتاب آورده است (همو، 1 / 11 - 54). مقالۀ «حاتم‌نامه» در ایرانیکا (نک‍ : شهباز، npn.) نیز اطلاعات مفیدی دربر دارد. تأثیر روایات ادبی سرگذشت حاتم طایی در روایت داستانی آن از جای‌جای حکایت پیدا ست؛ برای نمونه، شباهت در اسامی معشوق یا همسر حاتم طایی، که در روایات ادبی ماویه بنت عفزر (ابوالفرج، 17 / 380-386)، و در روایات اخیر ماریۀ داهیه دختر غفرشاه است که لابد شکل دگرگون شدۀ صورت ادبی این نام است؛ نیز آزمایشی که این دختر از خواستگاران خود می‌کند (حاتم‌نامه، 2 / 25- 40)، از‌جمله تشابهاتی است که مصحح کتاب بسیاری از آنها را یادآوری کرده است (اسماعیلی، 1 / 27- 29).
سرگذشت حاتم در عالم سینما و تلویزیون نیز بسیار مورد توجه بوده است. این داستان بارها به‌صورت فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی عرضه شده، و یکی از مهم‌ترین آنها، فیلمی است که در 1956 م به کارگردانی هومی وایدا، کارگردان هندی، در استودیوی سینمایی بَسَند تهیه شده است. این داستان دو بار دیگر نیز در 1967 و 1990 م، در «بالیوود» ــ رقیب هندی «هالیوود» ــ به صورت فیلم درآمد. سریال تلویزیونی داستانهای حاتم طایی در هندوستان، نخست در فاصلۀ سالهای 1994 تا 1995 م، و بار دیگر در فاصلۀ سالهای 2003 تا 2004 م به نمایش درآمد. پخش آخرین سریال از این دست نیز از 2013 م آغاز شده است.

مآخذ

ابن‌ندیم، الفهرست، قاهره، مطبعة الاستقامه؛ ابو‌الفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1389 ق / 1970 م؛ اسماعیلی، حسین، مقدمه بر حاتم‌نامه (هم‍ )؛ بالازاده، امیرکاووس، «حاتم‌نامه، حکایت کرم و بخشش بی‌پایان قهرمان»، صحنه، تهران، 1386 ش، شم‍ 65 - 66؛ جلالی نائینی، محمدرضا، مقدمه بر تاریخ حاتم طایی حسین کاشفی، تهران، 1320 ش؛ چوهدری، شاهد، «ترجمه‌های متون فارسی به زبان پنجابی»، فرهنگ، تهران، 1377 ش، س 11، شم‍ ‍‍1-2؛ حاتم‌نامه، به کوشش حسین اسماعیلی، تهران، 1386 ش؛ مارتسلف (ض: مارزلف)، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1371 ش؛ محجوب، محمد‌جعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1387 ش؛ یاقوت، معجم الادباء، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ نیز:

Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans de la Bibliothèque nationale, Paris, 1905; Forbes, D., introd. The Adventures of Hatim Taï, tr. id, London, 1830; Pertsch, W., Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Berlin, 1888; Rámchandraji, J., introd. The Adventures of Hatim Taï, tr. D. Forbes, Bombay, 1869; Schefer, Ch., Chrestomathie Persane, Amsterdam, 1976; Shahbaz, P., «Hātem-Nāma», Iranica, www. iranicaonline.org / articles / hatem-nama; El-Shamy, H. M., Types of the Folktale in the Arab World, Indian University, 2004; Stein, A., Hatim’s Tales in Kashmiri Stories and Songs, New Delhi, 2005