بندری، رقص

 بَنْدَری، رَقْص، گونه‌ای رقصِ شاد و پرتحرک در مناطق جنوب و جنوب غربی ایران.
این رقص از تلفیق رقصهای ایرانی، افریقایی و عربی به وجود آمده است (شای، «مکاتبه ... »، npn.). شیوه و سبک اجرای رقص بندری با موسیقیِ بانشاط و پرجنب‌وجوشِ آن که به نام آهنگ بندری نیز شهرت یافته، هماهنگ است، به نحوی که آهنگ بندری در مناطق جنوبی ایران به‌ویژه بوشهر، با عنوان «رقص» نیز شناخته می‌شود (هفت اورنگ، 69).
موسیقی بندری که خاستگاه آن را شهر آبادان می‌دانند، ضرباهنگی بسیار مهیج و پرتحرک دارد. این موسیقی با تلفیق سازهای عربی و ایرانی نواخته می‌شود (نک‍ : شنبه‌زاده، 24). از جملۀ سازهایی که عمدتاً در اجرای این موسیقی به کار می‌رود، «نی‌انبان» است. این ساز از سازهای بسیار قدیمی در جنوب ایران محسوب می‌گردد؛ هرچند به نظر برخی از پژوهشگران و صاحب‌نظرانِ حوزۀ رقصهای ایرانی، این ساز از کشورهای افریقایی به حاشیۀ خلیج‌فارس آورده شده است. با این حال نی‌انبان سازی شناخته‌شده است و در اغلب نقاط جهان ازجمله افریقا، اروپا، هند و خاورمیانه نیز نواخته می‌شود (شای، همان، npn.؛ بلادی، «نی‌انبان ... »، 19؛ حیدریه، 43؛ نیز نک‍ : ه‍ د، نی‌انبان). از دیگر سازهایی که در موسیقی بندری نواخته می‌شود، چند ساز کوبه‌ای همچون دهل، تنبک و نیز سازهای بادی سرنا، نی‌جفتی و فلوت عربی است (نصری، 1 / 425؛ هنکر، npn.؛ نیز نک‍ : سریر، 85، 89-91، 145-146).
شکل موسیقی بندری دارای ضرباهنگ 8/ 6، و پریودهای سازی و آوازی مخصوص به خود است که بداهه‌نوازی در اجرای آن نقشی تعیین‌کننده دارد. ترانه‌سرایی نیز در اجرای این نوع موسیقی از خصلتی بداهه برخوردار است (بلادی، همان، 21).
حضور عناصر افریقایی و عربی در بخشهای مختلف فرهنگ مردم مناطق جنوبی ایران، به‌ویژه استانهای خوزستان و هرمزگان، ناشی از مهاجرتهای افریقاییها به بنادر جنوب در گذشته بوده است؛ چه، تأثیرات آن را در رقص بندری نیز می‌توان پی گرفت. براساس اسناد و مدارک تاریخی، به کارگیری بردگان به‌عنوان عملۀ طرب، تاریخی کهن دارد و به زمان پادشاهی بهرام گور در عهد ساسانی بازمی‌گردد، چنان‌که حمزۀ اصفهانی در کتاب خود آورده است: به دستور بهرام گور شمار فراوانی برده جهت عیش و نوش دربار به ایران مهاجرت کردند (ص 38). به گزارش پولاک (I / 247-255) و شیل (ص 243) نیز بیشترِ برده‌های حاضر در ایران افریقاییهایی بودند که ازطریق بوشهر و مسقط به ایران وارد می‌شدند و اغلب در مشاغلی چون پرداختن به کارهای خانه و خدمت در مجالس عیش و عشرت همچون رقاصی فعالیت می‌کردند. لذا تأثیر رقص برده‌های افریقایی بر رقصهای ایرانی دور از حقیقت نیست. بدین ترتیب، رقصهایی چون بندری، رِزیف، کووایی، شابوری، فی‌ژیری، لافت و ذاکری که ریشه‌های افریقایی و عربی دارند، در این مناطق شکل گرفته‌اند (نک‍ : نصری، همانجا).
به عقیدۀ برخی از محققان، ترانه و موسیقی بوشهری نیز بسیار تحت تأثیر موسیقی بومیان افریقایی است (کوکرتز، 15). شیوۀ زندگی و معیشت ساکنان حاشیۀ خلیج‌فارس و رابطۀ نزدیک آنها با دریا نیز ازجملۀ عوامل تأثیرگذار بر روی رقص، موسیقی و ترانه‌های منطقه بوده است. مثلاً ترانه‌هایی که ملوانان در هنگام کار به‌منظور تهییج، تشویق و نظم بیشتر به همراه حرکاتی منظم و گاه موزون اجرا می‌کنند، گواهی بر این امر است. این ترانه‌ها از منظر موسیقایی شباهتهایی نیز با موسیقی بدوی افریقایی دارد. تأثیرات نواها و حرکات جاشوها و ملوانان را می‌توان در رقص بندری نیز پی گرفت (بلادی، «بوشهر ... »، 297- 299؛ نک‍ : دنبالۀ مقاله).
اجرای رقص بندری عمدتاً با فرم موسیقی بندری همراه است. این رقص به‌صورت گروهی و گاه تک‌نفره توسط زنان و مردان در مراسم عروسی و دیگر جشنها و مهمانیهای خصوصی به اجرا درمی‌آید (بلادی، «نی‌انبان»، 22؛ طیاب، 1 / 54). شیوۀ اجرای رقص بندری نیز همچون موسیقی بندری ضرباهنگ 8/ 6 دارد و با حرکات ضربی و مهیج همچون رقصهای افریقایی همراه است (شای، «رقص‌نامه»، 123؛ هنکر، npn.). در این رقص، رقصنده‌ها به‌صورت گروهی به شکل دایره یا نیم‌دایره در کنار هم می‌رقصند. گاه هریک از آنها به نوبت در مرکز صحنه قرار می‌گیرند و با انجام‌دادنِ حرکات نمایشی، همچون نشستن بر روی زانو و بالا و پایین بردن و چرخاندن بالاتنه به همراه حرکات چرخشی سر و موها و نیز حرکات لرزشی دست و سینه، رقص خود را نسبت به سایرین متمایز می‌کنند (همانجا؛ «رقص ... »، npn.).
این شیوۀ رقصیدن، در اجرای مراسم اهل هوا (ه‍ م) نیز به چشم می‌خورد، چنان‌که در بخشهایی از مراسم، فرد بیمار با انجام حرکاتی چون تکانهای شدید سر، جلو و عقب بردن بدن در حالت ایستاده یا نشسته، و نیز حرکات لرزش‌گونۀ دست که شباهت بسیاری با اجرای حرکات نمایش‌گونۀ رقص بندری دارد، سعی در رماندن ارواح خبیث از بدن خود می‌کند. این شیوۀ اجرای دفع ارواح از بدن بیمار از جملۀ سنتهای دیرینۀ افریقاییهای ساکن منطقۀ خلیج‌فارس دانسته می‌شود (ساعدی، 46-47، 90-91)؛ در این مراسم ساز دهل با سبک موسیقی بندری نواخته می‌شود
 (رونده، 54).
از دیگر ویژگیهای رقص بندری، می‌توان به اجرای حرکات مهیجی چون گام‌برداشتنهای بلند در هنگام رقص، لرزاندن مداوم سینه‌ها و شانه‌ها، و نیز حرکات لرزان دستها که با حالتی زاویه‌دار در اطراف بدن قرار می‌گیرد، اشاره کرد. در اجرای این رقص، تعویض پای رقصنده و قراردادن وزن بدن به نوبت بر روی هر پا و نیز گام‌برداشتن به سمت جلو، از جملۀ حرکات اصلی به شمار می‌آید، چنان‌که گاه فرد رقصنده وزن بدن خود را بر روی یک پا قرار داده، در حالت ایستاده از پای دیگر برای انجام حرکات ضربه‌ای باسن کمک می‌گیرد. اجرای رقص بندری در زنان و مردان با اندکی تفاوت همراه است. مردان در اجرای این رقص نسبت به زنان از حرکات نمایشی بیشتری استفاده می‌کنند، ازجمله نشستن بر روی زانو و خم‌کردن بالاتنه به سمت جلو به طوری که پیشانی به زمین برسد، و یا خم‌شدن به سمت عقب به طوری که سر فرد رقصنده با زمین تماس یابد. همچنین گام‌برداشتنهای بلند رقصنده‌های مرد در حین رقصیدن، تداعی‌گر حرکات ماهیگیران در هنگام بالاکشیدن تور ماهیگیری است (هنکر، npn.؛ نک‍ : ه‍ د، ماهیگیری)؛ اما زنان در اجرای رقص بندری بیشتر از حرکات ظریفی همچون تکان‌دادن شدید سینه‌ها و باسن و همچنین چرخاندن سر و موها بهره می‌گیرند. نوازنده‌ها نیز در حین اجرای موسیقی، به انجام‌دادنِ حرکات نمایشی می‌پردازند (بلادی، همانجا). اجرای رقص بندری در مجالس عروسی در همه حال با نواختن سازهای محلی همچون نی‌انبان، و کِل‌زدن زنان حاضر در مراسم همراه است (طیاب، همانجا).
پوشش رقصنده‌ها در اجرای رقص بندری برای زنان همان پوشاک مرسوم در منطقه است، ازجمله کلاه، روسری (پارچه‌ای توری و مستطیل‌شکل که حاشیۀ آن با سکه تزیین شده است)، پیراهن گشاد با آستینهای راسته، و شلوار گشاد که ساقهای آن تنگ، و حاشیۀ ساقها «بَدْله‌دوزی» شده است (ضیاءپور، 159-167؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، V / 848). گاه زنان در هنگام رقص برای القای بیشتر حرکات باسن، شال یا روسری‌ای که حاشیۀ آن سکه‌دوزی شده، به دور باسن می‌بندند (هنکر، npn.؛ «رقص»، npn.)؛ گاه نیز در هنگام رقصیدن از نقاب یا بُرقع و زیورهایی چون خلخال استفاده می‌کنند (صفا، 139؛ نک‍ : ضیاءپور، 163). پوشاک مردان نیز در هنگام رقص شامل جلیقه و دامن لنگ‌مانندی است که به دور کمر گره زده می‌شود (هنکر، npn.).
اگرچه خاستگاه رقص بندری نواحی جنوبی ایران است، اما اجرای آن در بیشترِ نقاط ایران رواج دارد و در مراسم عروسی یا مهمانیها به اجرا درمی‌آید؛ حتى گاه در ارزیابیهای مردمی، رقصندۀ ماهر فردی است که بتواند انواع رقص ازجمله بندری را به بهترین نحو اجرا کند.

مآخذ

بلادی، محمدرضا، «بوشهر، آب، موسیقی»، مجموعه مقاله‌های نخستین همایش بین‌المللی انسان و آب، تهران، 1383 ش؛ همو، «نی‌انبان را بهتر بشناسیم»، مقام موسیقایی، تهران، 1384 ش، س 8، شم‍ 23؛ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، برلین، 1340 ق / 1922 م؛ حیدریه، محمود، مقدمه‌ای بر نی‌انبان، بوشهر، 1385 ش؛ رونده، حسن، «نمایش موسیقایی در هرمزگان»، نمایش، تهران، 1388 ش، شم‍ 117- 118؛ ساعدی، غلامحسین، اهل هوا، تهران، 1345 ش؛ سریر، محمد و بهروز وجدانی، سازشناسی موسیقی ایران، تهران، 1387 ش؛ شنبه‌زاده، سعید، «گنجی که به قعر آب فرومی‌رود»، مقام موسیقایی، تهران، 1382 ش، شم‍ 20؛ صفا ایسینی، شایـا، پوشاک زنان هرمزگان، تهران، 1389 ش؛ ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایلها، چادرنشینان و روستاییان ایران، تهران، 1346 ش؛ طیاب، منوچهر، سفر در ایران (دریای پارس)، تهران، 1385 ش؛ کوکرتز، ی. و محمدتقی مسعودیه، موسیقی بوشهر، تهران، 1356 ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر و عباس شیرزادی آهودشتی، از آیین تا نمایش، به کوشش امیر سهرابی، تهران، 1390 ش؛ هفت اورنگ، مروری بر موسیقی سنتی و محلی ایران، به کوشش بهمن بوستان و محمدرضا درویشی، تهران، 1370 ش؛ نیز:

Hanker, S. von, «Bandari- oder Lebensfreude aus den iranischen Hafenstädten», Bluecamel, www.bluecamel.ed / Bandari.pdf (acc. May 2, 2012); «Iranian Raqs e-Bandari», Middleeasterndance, www.middleeasterndance.net / BYB / styles / bandari. html (acc. May 2. 2012); Iranica ; Polak, J. E., Persien, das Land und seine Bewohner, Leipzig, 1865; Shay, A., Choreophobia, Mazda Publishers, 1999; id, Correspondence by M. Mohammad Tabar (acc. May 9, 2012); Sheil, L., Glimpses of Life and Manners in Persia, London, 1856.

مریم محمدتبار