انا فتحناک لک فتحا مبینا

اِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبیناً، آیۀ اول سورۀ فتح (48)، دارای مفهوم رمزیِ گشایش و باطل السحر. «اِنّا فَتَحْنا ... » و چند آیۀ دیگر در قرآن کریم به آیات فتح شهرت دارند و مردم این آیات را نمادی از گشایش، پیروزی و نصرت الٰهی می‌دانند. 
دربارۀ شأن نزول این آیه 3 دیدگاه وجود دارد: برخی می‌گویند که ناظر بر صلح حدیبیه است؛ چنانچه در سال 8 هجری، پیامبر (ص) در خواب می‌بیند که با یارانش به مکه رفته است و عمره به‌جا می‌آورد. پس پیامبر (ص) به همراه یارانش به سوی مکه حرکت می‌کند. هنگامی که به حدیبیه می‌رسند، اگرچه وضع حرکتشان کاملاً نشان می‌داد که قصد به جای آوردن مناسک عمره را دارند، اما قریش راه را بر آنها می‌بندد و اجازۀ ورود به مکه را نمی‌دهد. پیامبر (ص) عثمان را به‌عنوان سفیر سوی قریش می‌فرستد. پس از مدتی شایع می‌شود که عثمان توسط قریش کشته شده است؛ درنتیجه پیامبر (ص) در زیر درختی در همان حدیبیه با افرادش پیمان می‌بندد که تا آخرین نفس مقاومت کنند (بیعت رضوان). اما پس از گذشت اندک زمانی، عثمان بازمی‌گردد و به همراه او سهیل بن عمر برای انعقاد صلح‌نامه‌ای میان قریش و پیامبر (ص) می‌آید. به‌موجب این صلح‌نامه، تا 10 سال نباید جنگی میان مسلمانان و قریش صورت گیرد، جان و مال دو طرف از هر دو سو باید در امان باشد و اگر کسی از قریش بدون اجازۀ ولی‌اش پیش حضرت محمد (ص) بیاید و مسلمان شود، باید او را بازگردانند. اما اگر کسی از قریش که پیش مسلمانان است، بازگردد، بازگرداندن وی لازم نیست، همه آزادند، هرکس می‌خواهد، در پیمان محمد (ص) وارد شود و هرکس می‌خواهد، در پیمانِ قریش بماند؛ و سرانجام، در آن سال محمد (ص) و یارانش به مکه وارد نشوند، ولی سال آینده به مدت 3 روز اجازه دارند که به مکه بیایند و عمره به جای آورند. پس از عقد این صلح‌نامه، پیامبر (ص) و یارانش از احرام بیرون آمدند و قصد بازگشت به مدینه را کردند که ناگهان این آیه بر پیامبر (ص) نازل شد و این صلح را فتح عظیمی بیان کرد (نک‍ : ترجمه ... ، 5 / 1721-1725؛ ابن‌هشام، 2 / 806-815؛ آلوسی، 26 / 84). 
برخی دیگر نزول این آیه را ناظر بر فتح خیبر می‌دانند که به فاصلۀ کمی پس از آن اتفاق افتاد (نک‍ : تفسیر ... ، 22 / 10). برخی نیز نزول این آیه را بشارت‌دهندۀ فتح عظیم مکه می‌دانند که صلح حدیبیه یکی از عوامل اصلی آن بوده است (نک‍ : ابوالفتوح، 17 / 320؛ طبرسی، 9 / 166؛ تفسیر، همانجا)؛ سرانجام عده‌ای نیز معتقدند که این آیه ناظر بر تمام فتوحات اسلام بر دشمنانش است (نک‍ : ترجمه، 5 / 1725؛ تفسیر، همانجا). اما مکارم شیرازی بیان می‌کند آنچه بر اساس قراین و شواهد به دست می‌آید، برتری دیدگاه اول را به همراه دارد، یعنی نزول آیه ناظر بر صلح حدیبیه است (نک‍ : همانجا). 
در باب فضیلت قرائت این سوره از پیامبر (ص) نقل شده است که هرکس این سوره را بخواند، مانند کسی است که زیر درخت حدیبیه با او بیعت کرده است (طبرسی، 9 / 165؛ نوری، 4 / 349). از امام حسین ‌(ع) روایت شده است که خواندن آیه‌های نخستین این سوره برای رفع درد پا بسیار مفید است (مجلسی، 279). 
در عرفان و تصوف «اِنّا فَتَحْنا ... » و آیۀ پس از آن (فتح / 48 / 1، 2) نمادی از مرحلۀ ظهور به مقام ولایت و تجلیات انوار الٰهی است که پس از فتح قریب و پیش از فتح مطلق می‌آید و به این مرحله فتح مبین می‌گویند و در آن صفات قلب و روح (گناهان ناروای گذشته و آینده) محو می‌شود (صدرالدین، 38). ابن‌بطوطه هم در سفری که به مصر داشت، از جایگاه سورۀ فتح در میان درویشان سخن به میان آورده است که آنها هر بامداد پس از خواندن نماز، این سوره را به همراه سوره‌های «نبأ» (78) و «ملک» (67) می‌خوانند (ص 26-27). 
این آیه که در باور مردم نمادی از گشایش، پیروزی و نصرت الٰهی است (موسوی، بش‍ )، در دورۀ سلجوقیان روی تیغۀ توغ با طلا کوبیده می‌شد (بلوکباشی، 101) و تنها برای فرماندهان و سپهسالاران بزرگ از آن استفاده می‌کردند. توغ وسیله‌ای است با یک تیغۀ گلابی‌شکل که روی صندوقچه‌ای شبیه ضریح قرارگرفته و این صندوقچه نیز روی پایه‌ای چوبی به شکل چلیپا استوار است. در دورۀ صفوی هم حمل توغ در سپاه به‌خصوص سپاه قزلباش معمول بوده و به هنگام جنگ، توغچی آن را پیشاپیش سپاه حمل می‌کرده است (همو، 102؛ گلریز، 1 / 418). اما پس از رسمی شدن مذهب تشیع در ایران، توغ با همان مفهوم نمادین سپاهی‌اش یعنی قدرت، شوکت و مقاومت، وارد مراسم سوگواری ائمه (ع) شد و از این دوره تاکنون، در دهۀ اول ماه محرم، اربعین امام حسین (ع) (20 صفر)، رحلت پیامبر (ص) و شهادت امام حسن (ع) (28 صفر)، و شهادت امام علی (ع) (21 رمضان) از توغ در کنار علم و بیرق استفاده می‌شود (بلوکباشی، 21؛ برای اطلاعات بیشتر، نک‍ : ه‍ د، توغ). در عصر صفوی آیۀ «اِنّا فَتَحْنا ... » را افزون بر توغ، بر روی شمشیر نیز حکاکی می‌کردند (دبا، 8 / 259). این آیه بر روی پرچم عهد مظفرالدین شاه قاجار هم نوشته شده است و در کنار «بِسْمِ‌الْلّٰهِ‌الرَّحْمٰنِ‌الرَّحیم»، بالای تصویر شیر و خورشید قرار دارد (بختورتاش، 254-255). 
در دورۀ جنگ میان ایران و عراق نیز از این آیه برای بهبودی و افزایش روحیۀ رزمندگان استفاده می‌شد و گزارشگرانِ رادیو و تلویزیون غالباً گزارش خود را با تلاوت این آیه آغاز می‌کردند. 
«اِنّا فَتَحْنا ... » یکی از آیاتی است که در سردر خانه‌ها، به‌خصوص خانه‌های تهران دورۀ قاجار به بعد از آن استفاده می‌شد (سلطان‌زاده، فضاهای ورودی در ... ، 1082، فضاهای ورودی خانه‌ها ... ، 115؛ کتاب ... ، 3 / 177، 188). صاحب خانه این آیه را بر سردر خانه می‌نوشت تا هنگامی که کسی وارد خانه می‌شود، با دیدن و خواندن آن، بهروزی، پیروزی و گشایش را برای اهل خانه از درگاه خداوند خواستار شود (موسوی، بش‍‌ ). امروزه نیز مردم شهرهای مختلف، در معماری سنتی خود، براساس باورها و عقایدشان از ابیات و آیاتی در بخش ورودی خانه‌ استفاده می‌کنند (زمانی، 2 / 719؛ سلطان‌زاده، فضاهای ورودی در، همانجا؛ نظری، 638). 
سورۀ فتح به‌ویژه آیه‌های نخستین آن، هم در عقاید دینی و هم در باورهای مردم، برای گشایش کار، بسیار مفید تلقی می‌شود. چنانچه شیخ عباس قمی در کتاب مفاتیح الجنان برای گشایش کار و رفع هر مشکلی روشی را بیان می‌کند که در آن، آیه‌های اول و دوم سورۀ فتح را به همراه سورۀ نصر (110) و چند آیۀ دیگر می‌نویسند و به گردن کسی که مشکل برای او پیش آمده است (فرد بسته شده)، می‌آویزند (ص 297- 298). در باور مردم تهران نیز برای گشایش بخت و کار، سورۀ فتح، سورۀ نصر، سورۀ کوثر (108) و آیۀ «اَللّٰهُ لَطیفٌ بِعِبادِه یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ وَ هُوَ الْقَویُّ الْعَزیزُ» (42 / 19) را روی کاسه‌ای می‌نویسند، آن را می‌شویند و با آب آن غسل می‌کنند، سپس آب را در خانه یا دکان می‌پاشند (شهری، 4 / 519). 
مردم چهارمحال از سورۀ فتح، استفادۀ دیگری می‌کنند. آنها بر این باورند که در ابتدای هر ماه قمری باید هلال ماه را روی شیئی برابر تقویم منجمان ببینند، و در ابتدای ماه شوال پس از نگاه به هلال ماه نو باید به کف دست نیک‌مردان، صورت زیبا و سبزه، روی سنگ فیروزه، و سورۀ فتح در قرآن نظر بیندازند (نیکزاد، 145). 

مآخذ

آلوسی، محمود، روح المعانی، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ابن‌بطوطه، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1348 ش؛ ابن‌هشام، عبدالملک، سیرت رسول الله، ترجمۀ رفیع‌الدین اسحاق بن محمد همدانی، به کوشش اصغر مهدوی، 1360 ش؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1366 ش؛ بختورتاش، نصرت‌الله، پرچم و پیکرۀ شیر و خورشید، تهران، 1348 ش؛ بلوکباشی، علی، نخل گردانی، تهران، 1380 ش؛ ترجمۀ تفسیر طبری، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1342 ش؛ تفسیر نمونه، به کوشش ناصر مکارم شیرازی، قم، 1369 ش؛ زمانی، عباس، «خط کوفی تزیینی در آثار تاریخی اسلامی»، معماری ایران، به کوشش آسیه جوادی، تهران، 1363 ش؛ دبا؛ سلطان‌زاده، حسین، فضاهای ورودی خانه‌های تهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ همو، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران، 1372 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ صدرالدین قونوی، محمد، مصباح الانس، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران، 1374 ش؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ قرآن کریم؛ قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، 1391 ق؛ کتاب تهران، تهران، 1372 ش؛ گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب الجنة قزوین، تهران، 1368 ش؛ مجلسی، محمدباقر، حلیة المتقین، به کوشش مهدی معینیان، تهران، 1375 ش؛ موسوی‌آملی، محسن، «سردرنوشته‌های قرآن»، حوزه (مل‍ )؛ نظری داشلی برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، 1384 ش؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، 1407 ق؛ نیکزاد امیر حسینی، کریم، شناخت سرزمین چهارمحال، اصفهان، 1357 ش؛ نیز:

Hawzah, www.hawzah.net / fa / magart.html?MagazineID = 5248 & MagazineNumber ID = 6567 & Magazine ArticleID = 75888. 
سمیه متقی