گفت و گو با عبدالحسین آذرنگ در بارۀ عبدالرحیم جعفری، بنیادگذار موسسۀ انتشارات امیرکبیر

1394/9/14 ۰۹:۴۴

حمیدرضا محمدی(روزنامه نگار ماهنامه تهران): عبدالرحیم جعفری، کسی بود که از سطح نزدیک به صفر شروع کرد. به معنای واقعی کلمه خاک چاپخانه را خورد و بالا آمد تا جایی که در سال 1328، در حالی که تنها 30 سال داشت، «امیرکبیر» را بنیان گذاشت و تا سال 1358، به مهم ترین و تاثیرگذارترین ناشر ایران بدل شد. او چه بدایعی را در صنعت نشر از خود بر جای گذاشت که می توان گفت به نامش ماند؟

همین طور است که اشاره کردید. شادروان عبدالرحیم جعفری، بزرگ ترین ناشر خصوصی در تاریخ نشر ایران، از بزرگترین و موفق ترین ناشران در کشورهای جهان سوم و منطقه بود که با بررسی کارنامۀ فعالیت های انتشاراتی او می توان به جنبه هایی در کار او پی برد که نام او را ماندگار کرده است، از جمله این جنبه ها:

ـ جسارت و شجاعت در کار نشر؛

ـ مخاطره پذیری؛

ـ بلندپروازی؛

ـ ابتکار و نوآوری؛

ـ شکیبایی و پیگیری؛

ـ توجه به طیف گستردۀ مخاطبان؛

ـ بهره مندی و بهره وری از همکاران خوب و توانا؛

ـ پروراندن عده ای کاردان و وفادار؛

ـ همکاری گسترده با طیف متنوع نویسندگان، مترجمان و سایر پدید آورندگان؛

ـ و توجه به نیازهای روز و جامعه و تقاضای بازار.

جعفری در خاطراتش گفته است که هیچ گاه اهل سیاست نبوده است. آیا می توان این مسئله را دلیلی بر این دانست که در طول حدود سه دهه، حدود 90 مولف و مترجم که هر یک از بزرگان فرهنگ ایران زمین بوده اند، با او کار کرده اند؟ یا باید که به دنبال سبب دیگری برای این خیل عظیم از نام های بزرگ بود؟

نمی دانم شادروان جعفری«سیاست» را در چه معنایی به کار برده است. نشر اساساً نمی تواند از سیاست تاثیر نگیرد و بر سیاست تاثیر نگذارد. سیاست با ادارۀ جامعه کار دارد و نشر هم بنا به سرشت اش اقدام و فعالیتی اجتماعی است. هر اقدام و فعالیتی هم که به گونه ای با جامعه ارتباط داشته باشد، به هر حال خواسته یا ناخواسته به سیاست هم مربوط می شود. بنابراین، نشر غیر سیاسی به هیچ وجه امکان پذیر نیست، اما درجات و شدت و ضعف دارد. از دیدگاه سیاسی می توان میان ناشران مرزی کشید و آنها را به دو دستۀ اصلی تقسیم کرد:

ناشرانی که با هدف های از پیش سیاسی، یا با گرایش های خاص سیاسی به فعالیت انتشاراتی دست می زنند، مانند همۀ ناشران سمت و سو دار، یا وابسته و پیوسته به گروه های سیاسی. شادروان جعفری اگرچه در آغاز فعالیتش نخست گرایش های عدالت خواهانه و چپ گرایانه، و سپس گرایش های ملی گرایانه داشت، اما عضو گروهی نبود و هیچ گاه هم گرایش های خودش را تحمیل نکرد و کارنامۀ انتشاراتی اش نشان می دهد که گسترده ترین طیف گرایش ها، از همه سنخ و رقم، با موسسۀ انتشاراتی او همکاری داشته اند. هیچ بی غرضی نمی تواند بر دورۀ فعالیت عبدالرحیم جعفری انگی بزند و او را به گروه، دار و دسته، یا گرایش خاصی وابسته کند.
ناشرانی که گرایش های خود را مبنای انتخاب کتاب ها قرار نمی دهند. اگر احیاناً کتاب هایی منتشر می کنند که به گونه ای بر سیاست تاثیر می گذارند یا با سیاست ارتباط می یابند، خارج از اراده، تصمیم و انتخاب آنهاست، به این دلیل که واکنش جامعه به آثار انتشار یافته مانند رودی است که در مسیر خودش حرکت می کند. آنچه به این رود سپرده شود سرنوشت و مسیرش را نه پدیدآورنده می تواند تعیین کند، نه ناشر. اگر شماری از کتاب های امیرکبیر جعفری بر روندهای اجتماعی ـ سیاسی تاثیر محسوسی برجای گذاشته است، این تاثیر را در واکنش و بازخورد جامعه به آثار باید بررسی کرد، نه بر پایۀ نیت خوانی ناشر. بنابراین، امیرکبیر جعفری را می توان در این دسته جای داد. از امیرکبیر پساجعفری اطلاعی ندارم، چون در بارۀ فعالیت هایش نه مطالعه کرده ام و نه مدارک لازم را در اختیار دارم.

جعفری در امیرکبیر، چیزی در حدود 2700 عنوان کتاب منتشر کرد که شاید حتی ناشران کنونی نیز از رسیدن به این عدد، ناتوان باشند. علت این موفقیت او را در چه می دانید؟

البته شمار کتاب های انتشار یافته دلیل موفقیت ناشر نیست. ناشرانی هستند، حتی هم اکنون، که آثار پرشماری انتشار می دهند، اما موفق نیستند. ناشری را می توان موفق به شمار آورد که بیشترین کتاب هایش با بیشترین نیازِ بیشترین مخاطبانش انطباق پیدا کند و بیشترین تاثیر فرهنگی را بگذارد. امیرکبیر جعفری از این نظر ناشری بود که به نیازهایی پاسخ می گفت، کتاب هایش تجدید چاپ می شد و با استقبال گسترده، البته متناسب با امکانات جامعه، رو به رو بود.

دستاورد امیرکبیر جعفری بر اثر ترکیب چند عامل بود که فقط به 3 عامل عمده تر در اینجا اشاره می کنم:

نخست آنکه فعالیت اصلی امیرکبیر جعفری در دو دهۀ 1330 و 1340ش بود، و این دهه ها دورۀ رشد همۀ صنایع کشور بود. در واقع اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم، از 1334 تا 1354ش، یعنی دوره ای 20 ساله. از 1355ش منحنی ها، شاید در همۀ زمینه ها، سیر نزولی داشت. اگر فعالیت های شادروان جعفری را کنار فعالیت های صنعت گستران دیگر بگذاریم و با هم مقایسه کنیم، خواهیم دید که همخوانی دارند؛
در آن دو دهه طبقۀ متوسط باسواد شهری در حال رشد، و درآمدهایش رو به افزایش بود، ساعت های فراغت بیشتری در اختیار داشت، دانشگاه ها و سامانه های آموزشی در حال رشد و گسترش بودند، هزینه های تولید پایین بود و اینها به ایجاد تقاضا برای کتاب کمک می کرد. در نتیجه فقط امیرکبیر جعفری نبود که موفق بود، بلکه شمار بسیاری از ناشران در آن دورۀ زمانی موفق بودند؛ حتی در دوره های کوتاهی بعضی از آنها از امیرکبیر جعفری هم موفق تر بودند. از این رو روند نشر را در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، صنعتی، فنّی و غیره همان دوره باید در نظر گرفت.
افزون بر آن دو عامل، شخصیت، خلق و خو، هدف مندی، انگیزه و توانایی های فردی، شمّ اقتصادی، شمّ ناشری، موقعیت سنجی، جسارت و مخاطره پذیری، قدرت جذب همکاری و مشورت خواهی و نوعی مدیریت لوطی منشانۀ شادروان عبدالرحیم جعفری را باید در نظر گرفت و بر آن دو عامل دیگر افزود تا این ترکیب نشان دهد چرا امیرکبیر جعفری در مسیر پیشرفت اش سرعت گرفت و از اواخر دهۀ 1340ش همۀ ناشران غیر دولتی را پشت سر گذاشت.

عطش جعفری سیرایی پذیر نبود تا جایی که چه در کمیت و چه در کیفیت، یکی از مدرن ترین ناشران خاورمیانه در زمان خود به حساب می آمد. پشتکار و البته ذوق و ابتکار را در این موفقیت موثر می دانید؟

خیلی ببخشید، با تعبیر اول جمله تان موافق نیستم. اگر اجازه بدهید، توضیح کوتاهی عرض کنم و سپس به این نکته بپردازم. نشر خصوصی تا سودآور نباشد، موفق نیست. نشر سودآوری که حاشیۀ سودش قابل توجه باشد، می تواند بخشی از سود را در زمینه های اصلی و حاشیه ای نشر سرمایه گذاری کند. اگر ناشری سودهای کلانی از راه نشر به دست آورد، چنانچه این سودها از راه های غیر مشروع و غیر قانونی و خلاف هنجارهای پذیرفته شدۀ جامعه نباشد، و در عین حال رشد نشر آن ناشر با منحنی رشد فرهنگی جامعه همسو باشد ، هرقدر هم که آن نشر توسعه طلب و بلند پرواز باشد، فعالیت آن ناشر به سود جامعه است. به همین دلیل هیچ یک از جنبه های بلند پروازانۀ شادروان جعفری را، تا جایی که بنده بررسی کرده ام و می شناسم و می دانم، به زیان فرهنگ جامعۀ ما نبوده است، و به رشد و توسعۀ فرهنگ عمومی و فرهنگ ایرانی کمک هم کرده است. ای کاش همۀ ناشران ما به اندازۀ ایشان بلند پرواز و دورپرواز بودند، ای کاش به اندازۀ ایشان جسور و با دل و جرات بودند، ای کاش به اندازۀ ایشان همۀ توان خود را در راه کتاب صرف می کردند. اگر نشر ما چند عبدالرحیم جعفری داشت، حتماً نشری با رونق تر، شکوفاتر و پربار تر می شد. دریغا که شیردلانی چون او کمیاب اند.

در جایی گفته اید که جعفری «ناشر ملی» است. این صفت را از چه رو، بر ایشان اطلاق کردید؟

هر ناشری در هر کشوری که به بزرگ ترین ناشر در حوزۀ تخصصی خودش تبدیل شود، جایگاه ممتازی را از آن خود می کند. امیرکبیر جعفری با انتشار مجموعۀ عظیمی اثر به یکی از تاثیر گذارترین نهادهای فرهنگی در ایران تبدیل شد. شاید روزی در داوری بیطرفانه و برکنار از حب و بغض، رهایی از جوّزدگی، قضاوت بر پایۀ انصاف و مروّت، در ارزش یابی ها و ارزش گذاری ها تجدید نظر شود و جایگاه عبدالرحیم جعفری در کنار بزرگان فرهنگی کشور و نیز بزرگترین خدومان قرار بگیرد. هنوز که هنوز است و پس از گذشت سال ها، دانشجویان دورۀ دکتری ادبیات فارسی با خواندن متونی باید دکتری بگیرند که امیرکبیر جعفری منتشر کرده و پس از او کمتر ناشری به انتشار آن متون دست زده است. این فقط یک قلم از اقلام خدمت او در نشر است. تاثیرهای شادروان عبدالرحیم جعفری را اگر در همۀ زمینه های فعالیتش و با توجه به مجموعه های متنوعی که انتشار داده است چنانچه برشماریم و با هم جمع بزنیم، گستره اش ابعاد ملی دارد. هر ناشری که کارنامۀ انتشاراتی اش ابعاد ملی داشته باشد، در شمار شخصیت های ملی کشور قرار می گیرد. امیدوارم شادروان عبدالرحیم جعفری آن گونه که حق و شایستۀ اوست شناسایی و معرفی شود تا جامعه به خوبی توجه کند و نظایر او را قلمه بزند، تکثیر، تقویت، پشتیبانی و حق شناسی کند تا چرخ نشر نیرو و سرعت بگیرد و بر روند فرهنگی ما تاثیر بگذارد.

نظر دهید