شرح سفرهای ابوطالب بن محمد اصفهانی

1394/5/17 ۱۰:۰۷

«مسیر طالبی» یا شرح سفرهای «ابوطالب بن محمد اصفهانی»(1)، از اولین سفرنامه‌هایی که ایرانیان درباره اروپا نوشتند، نخستین بار در 1352 منتشر شد و اکنون به چاپ پنجم رسیده است. این سفرنامه از آثار فارسی معروف اواخر قرن دوازدهم هجری است که زندگی و فرهنگ اروپاییان را معرفی می‌کند. میرزا ابوطالب خان(1220-1166ه.ق)، مردی روشنفکر، تیزهوش و ماجراجو بود و در دامان یکی از حکمرانان مسلمان هند بالید. ایرانی تبار و فارسی زبان بود. ظاهراً پدرش در عهد نادری در اصفهان خطایی مرتکب شده و هراسان از خشم نادر به هند گریخته است. در آنجا به دیوانسالاران حکمران مسلمان آن دیار پیوست و صاحب مکنت و مقام گردید.

مسیر طالبی

محمود فاضلی: «مسیر طالبی» یا شرح سفرهای «ابوطالب بن محمد اصفهانی»(1)، از اولین سفرنامه‌هایی که ایرانیان درباره اروپا نوشتند، نخستین بار در 1352 منتشر شد و اکنون به چاپ پنجم رسیده است. این سفرنامه از آثار فارسی معروف اواخر قرن دوازدهم هجری است که زندگی و فرهنگ اروپاییان را معرفی می‌کند. میرزا ابوطالب خان(1220-1166ه.ق)، مردی روشنفکر، تیزهوش و ماجراجو بود و در دامان یکی از حکمرانان مسلمان هند بالید. ایرانی تبار و فارسی زبان بود. ظاهراً پدرش در عهد نادری در اصفهان خطایی مرتکب شده و هراسان از خشم نادر به هند گریخته است. در آنجا به دیوانسالاران حکمران مسلمان آن دیار پیوست و صاحب مکنت و مقام گردید. در عصر استعمارگران نیز با کمپانی «هند شرقی» (2) همکاری کرد.

در جوانی با آیین کشورداری و کاری‌های دبیران دیوانی آشنا شد. او ذوق شعر داشت و مردم‏داری می‏دانست. تیزهوشی و موقع شناسی او در سراسر سفرنامه‌اش جلوه‌گر است. همین مزایا راه شهرت را پیش پای او هموار ساخت و پله‌های اقتدار و ترقی را طی نمود. اما این استعمار است که میوه جوانی او نصیب خود می‏کند. جاه‌طلبی و بی تجربگی او فریفته سراب مرکز تمدن و قدرت روزگار خود کرده و او در زمره کارگزاران کمپانی هند شرقی جای می‌گیرد. خوش خدمتی به انگلیسی‏ها پای میرزا ابوطالب خان را به انگلستان باز می‏کند. وی به همکاری خود با کمپانی ادامه می‌دهد اما با دیگر کارگزاران وقت ناسازگاری می‏کند تا آن گاه که از کثرت ماجراجویی بی‌پناه و منزوی می‌شود.

در این انزوا است که یک شرق‏شناس انگلیسی به او توصیه می‌کند که با وی راه لندن در پیش گیرد. توصیه وسوسه‏انگیز در اندیشه پریشان وی جایگزین می‌گردد و دیری نمی‌پاید که همراه این دوست انگلیسی خود از کلکته با کشتی رهسپار لندن می‌شود. او پس از 350 روز به لندن می‌رسد. در لندن از او دلجویی شده و در روزنامه‌ها لقب «شاهزاده ایران» به او داده و مشهور می شود. او دو سال و پنج ماه و پانزده روز در لندن ماند و پس راهی یاد هندوستان ‌شد. او روز هفتم صفر 1217 هجری از لندن خارج ‌شد و پس از یک سال و نیم و دو ماه و هشت روز راهپیمایی به کلکته ‌رسید و سپس تدوین سفر نامه خود را آغاز کرد.

غلامحسین یوسفی پژوهشگر و مدرس زبان و ادبیات فارسی شخصیت وی را چنین شرح می‌دهد: «یکی از هموطنان ما که حدود یکصد و نود سال پیش در کشورهای مختلف آسیا، آفریقا و اروپا چند سال سفر کرده و سفر نامه‌ای نوشته است که به زبان‌های گوناگون ترجمه و منتشر شده و در اروپا شهرت فراوانی به دست آورده است. وی در سال‌های 1213-1218 ه.ق را در سفری طولانی گذرانده، این کتاب گزارش سفر و اقامت او در کشورهای انگلستان، فرانسه و امپراطوری عثمانی و دیگر نقاط است. وی در ایام مسافرت وقایع و خاطرات خود را تاریخ وار به قید تحریر می‌کشیده است و پس از مراجعت چون مدتی شغلی نداشته آن یادداشت‏ها را مرور و سرگذشت مسافرت خود را سرانجام به سال 1219 به صورتی کتابی تألیف کرده است. عجب آنک ه ترجمه انگلیسی سفرنامه میرزا ابوطالب، به توسط چارلز استورات، زودتر از متن فارسی آن یعنی به سال 1810 میلادی به چاپ رسیده است و شاید نخست این ترجمه به شهرت مرد ایرانی در لندن به نام «شاهزاده ایرانی» معروف بوده، افزوده است».(3)

ایرج افشار محقق، مورخ و ایران شناس کشورمان نیز کتاب «مسیر طالبی» را چنین معرفی کرده است: «مسیر طالبی از آثار فارسی معروف اواخر قرن دوازدهم هجری در خصوص معرفی اروپائیان به مردم فارسی زبان است. نخستین سفرنامه‌هایی است که توسط ایرانیان در خصوص و ممالک فرنگستان نگارش یافته و نویسنده آن مستقیماً اطلاعات دست اول و مشاهدات خود را در کتاب آورده است. شناخت تاریخ عصر قاجاری و دقت در روابط سیاسی ایران و اروپا بدون شناختن ملل همجوار در آن عهد و عقایدی که مشرقیان نسبت به فرنگ داشته‌اند میسر نیست و این کتاب یکی از آن جمله است که عقاید مشرقیان و مخصوصاً یک ایرانی بالیده شده در هندوستان مستعمره را نسبت به مردم اروپا می‌نمایاند. از فواید دیگر کتاب اصطلاحات فارسی رایج در هندوستان است که گویای رواج و قدرت تاریخی زبان فارسی در آن شبه قاره است».(4)

از کتاب مسیر طالبی نسخ متعدد وجود دارد. این کتاب نخست در 1912 در کلکته به توسط فرزند مولف نشر شد و سپس دوبار چاپ خلاصه آن در 1827 و 1836 در همان شهر انتشار یافت. ترجمه کتاب به انگلیسی دو بار در لندن و به زبان فرانسه از روی ترجمه انگلیسی یک بار و به زبان آلمانی از روی ترجمه فرانسوی و به زبان اردو توسط میرزاعلی محزون مرادآبادی نشر شده است.

کتاب 521 صفحه‌ای «مسیر طالبی» در سه بخش نگارش یافته، بخش نخست در باره عناوینی چون آغاز سفر فرنگ و ذکر جزایر سر راه، ایرلند، ولز، شهر لندن و سفر به آکسفورد و موزه انگلیس، در بخش دوم به مباحثی مانند فواید کاغذاخبار(روزنامه)، قوانین آزادی، اوضاع ریاست، تقسیم اوقات در انگلیس، بیان فضایل و رذایل در انگلیس و بیان صلح و جنگ انگلیس با فرانسه و سومین بخش شرح سفر و خاطرات به فرانسه، ایتالیا، مالت، شهر ازمیر، استانبول و سپس سفر به بغداد، عتبات و مزارات جزایر بمبی و خصوصیات آن می‌پردازد.

پانوشت ها:

1- ابوطالب بن محمد اصفهانی نویسنده کتاب در سال 1166 هجری قمری به دنیا آمد. وی در فاصله سال‌های 1213 تا 1218 به مسافرت طولانی مذکور پرداخته و به سال 1221 هجری قمری درگذشت. وی اصفهانی الاصل بود، اما در هند زندگی می‌کرد و در آنجا جاه و مقامی داشت.

2- کمپانی هند شرقی از نیمه قرن هیجدهم میلادی به عنوان بازوی استعمار انگلیس در امور سیاسی هند دخالت داشته است.

3- این قسمت از مقاله دکتر غلامحسین یوسفی نقل شده است که نخستین بار در نشریه فرهنگ خراسان (شماره خرداد 1343) منتشر شده است.

4- سخنی از ایرج افشار، مسیر طالبی، تصحیح حسین خدیوجم،انتشارات علمی و فرهنگی،ص 25.

مسیر طالبی

یا شرح سفرهای ابوطالب بن محمد اصفهانی

تصحیح: حسین خدیوجم

انتشارات: علمی و فرهنگی

نوبت پنجم: 1394

قیمت : 45 هزارتومان

هفته نامه تاریخ شفاهی