علوم انسانی و اجتماعی / دکتر رضا داوری اردکانی - بخش ششم

1394/4/8 ۰۹:۰۷

البته اگر جهانی انسان پدید آید که اجزا و سازمانهایش ـ مثل کوه و دریا و آسمانها و چیزی که در سرّ سویدای بنی‌آدم است ـ مظهر و نشانه عظمت و قدرت آفرینش باشد، از علم انسانی دینی نیز (به این معنی که به ‌امور خدایی نظر دارد نه اینکه مبانی‌اش دینی باشد) می‌توان سخن گفت؛ ولی شرط لازم و مقدم پدید آمدن و تأسیس چنین علمی، تحقق رشد جهان دینی است.

البته اگر جهانی انسان پدید آید که اجزا و سازمانهایش ـ مثل کوه و دریا و آسمانها و چیزی که در سرّ سویدای بنی‌آدم است ـ مظهر و نشانه عظمت و قدرت آفرینش باشد، از علم انسانی دینی نیز (به این معنی که به ‌امور خدایی نظر دارد نه اینکه مبانی‌اش دینی باشد) می‌توان سخن گفت؛ ولی شرط لازم و مقدم پدید آمدن و تأسیس چنین علمی، تحقق رشد جهان دینی است. پس کوشش کوشندگان راه تأسیس علوم انسانی دینی، باید مصروف و شرایط دینی شدن جهان و تحقق نظامها و روابط و سازمانهای دینی و رواج راستی و درستی و فضائل دینی و اخلاقی شود.

در ابتدای این راه صعب و دشوار، مهمتر است که احساسات دینی موجود در بحثهای نظری را به سوی برپا کردن جهان فضایل مایل شود. با احساسات دینی بسیار کارهای خوب می‌توان کرد؛ اما علم و هنر و سیاست و فلسفه با احساسات پدید نمی‌آید. وقتی با عینک سیاست به همه مسائل نگاه می‌کنیم، تفکیک آنها و درک و حدود قدرت عمل اشخاص و سازمانها دستخوش پریشانی و آشوب می‌شود. مسائل و امور اجتماعی و تاریخی و فرهنگی با امور سیاسی تفاوت دارند؛ ولی از حدود پنجاه سال پیش (نمی‌گویم از دهه‌های ورود علوم اجتماعی به ایران) مسائل وقتی به نظر می‌آمده است که در دایره سیاست وارد شده باشد (و اگر مسائلی بیرون از سیاست مطرح می‌شد، معمولاً تقلیدی و بی‌اهمیت بود). حتی روزنامه‌ها هم اگر مسائل مسکن و تورم و بیماری و ورزش و فساد و بیکاری و تقلب در علم و مقاله‌نویسی و… را پیش می‌آورند بیشتر وجه و کاربرد سیاسی آن را در نظر دارند.

سیاست مهم است؛ اما از تشخیص و طرح مسائل تاریخی و اجتماعی نیز نباید غافل شد و چه خوب است که گاهی از وضع زبانمان بپرسیم و به آثار و نتایج کوششهایی که در راه فرهنگ و آموزش و مدیریت کرده‌ایم و نیز به سر پیروزی‌ها و شکست‌هایمان بیندیشیم و بیشتر بکوشیم جامعه را با رعایت اوضاع و اقتضاهایش متحول کنیم.

حفظ ارزشها طرح و پیشنهادی شریف و پسندیده است؛ اما اولاً ارزشها محدود به یکی دو حکم فرعی شرعی نیستند، ثانیاً اگر بنیان روحی و اخلاقی جامعه استوار نباشد، حفظ ارزشها و احکام شریعت دشوار می‌شود؛ ثالثاً حفظ ارزشها موکول به جستجو و یافتن‌ راههای مناسب و فراهم کردن شرایط مادی و روحی و اخلاقی است. ارزشها با اوقات تلخی و تحکم و خشونت حفظ نمی‌شوند، بلکه آسیب می‌بینند؛ چنان‌که اکنون بزرگترین آفت برای ارزشهای اسلامی، گروههای تروریست و آدمکشانی مثل داعش و بوکوحرامند. علوم اجتماعی نسخه علاج همه دردها نیستند؛ اما شاید به مدد آنها بتوان از خلط مسائل و اتلاف وقت جلوگیری کرد و راهی برای حل بعضی مسائل یافت.

علم در ایران

۶ـ در مجلسی درباره علم در ایران سخن می‌گفتم؛ چون به علوم انسانی رسیدم و به صراحت از نیاز مبرم کشور به آنها و لزوم توجه بیشتر در قیاس با علوم دیگر دم زدم، ناگهان وقت به پایان رسید و من که وقت‌نشناسی را یکی از نشانه‌های توسعه‌یافتگی می‌دانم، بلافاصله پس از تذکر رئیس جلسه، به سخنم پایان دادم. بعید نیست که سخن آخر من مطبوع طبع مدیران مجلس نبوده باشد. من هم این را حدس می‌زدم؛ منتها فکر کردم اگر سوءتفاهمی پیش آید، با توضیحی که می‌دهم، تا حدی رفع می‌شود.

من نمی‌خواستم بگویم علوم انسانی از حیث رتبه و شرف از دیگر علوم برترند. حتی پیش از آن گفته بودم که این علوم دیرتر از فیزیک و شیمی پدید آمده‌اند و پدید آمدنشان مقارن با ظهور بحرانها در جامعه جدید بوده است. علوم اجتماعی چنانچه اشاره شد، آمده‌اند که این بحرانها را بشناسند و زمینه‌هایی فراهم کنند که اگر بحرانها و تعارضهای جهانی متجدد به کلی رفع نمی‌شوند، لااقل از شدتشان کاسته شود. علوم اجتماعی وضع موجود را نقد می‌کنند و به شرح و بیان بعضی مشکل‌ها و تعارضها و آثار آنان می‌پردازند.نگهبانان و نمایندگان قدرت با توجه به این روشنگری‌های دانشمندان علوم ‌اجتماعی و احیاناً با استعانت از آنان است که می‌توانند بحرانها را تا حدی تعدیل کنند و راهی هر چند موقت برای عبور از موانع و مشکلات بیابند.

در آن مجلس توضیح دادم که علوم انسانی از علوم به اصطلاح دقیقه که آنها را به نام علوم پایه می‌نامند، دیرتر به وجود آمده‌اند؛ زیرا اقتصاد که اولین علم اجتماعی بود، علم رشد بورژوازی و پدید آمدن و سازمان یافتن نظام سرمایه‌داری بود. وقتی مارکس تعارضهای جامعه سرمایه‌داری را نشان داد، تاریخ تجدد در برابر دو امکان قرار گرفت، یا بهتر بگوییم می‌بایست به دو راه بیندیشد: یکی راهی را که به نظر مارکس رسیده بود و آن انقلاب بود و راه دیگر راه اصرار بر امکان تحقق رؤیای جهان واحد و جامعه صلح و رفاه و کوشش برای غلبه بر مشکلات نظام سرمایه‌داری مخصوصاً به مدد علوم اجتماعی بود.

طرح هر دو راه، اقتضا می‌کرد که به جامعه و زندگی نظر تازه‌ای افکنده شود و با توجه به تحولات و پیشامدها حدود و مراتب امکانهای تغییر و تصرف معین شود. مارکس که از انقلاب می‌گفت، به صف عمل نمی‌اندیشید و عملی که او می‌گفت، پراکسیس بود که عملی درآمیخته با خودآگاهی است. می‌بینیم که طرح مارکس هم می‌بایست با علم محقق شود؛ اما در عمل وقتی مارکسیست‌ها در روسیه و اروپای شرقی به قدرت رسیدند، علوم اجتماعی و انسانی را محدود کردند و همه همّشان مصروف توسعه تکنولوژی و سیاست امنیتی شد؛ به عبارت دیگر توجه جامعه شوروی بیشتر به تکنولوژی و ایدئولوژی و سیاست بود و با این توجه گزینشی و بی‌اعتنایی به روح و تفکر، نظام بلشویکی از درون تهی و مستعد فروپاشی شد. تمام بار این گناه را به گردن لنین و استالین نباید انداخت. مارکس هم به علوم اجتماعی و انسانی زمان خود اعتقادی نداشت و آنها را در زمره ایدئولوژی‌های مدافع سرمایه‌داری می‌شمرد.

هر نظری در باب رأی مارکس داشته باشیم، در اینکه علوم انسانی و اجتماعی از ابتدا تاکنون در عین یاری رساندن به حل مشکلات جامعه جدید، به خودآگاهی جهان متجدد چندان کاری نداشته و به ایجاد آن کمتر مدد رسانده و احیاناً مانع آن شده‌اند، تردید نمی‌توان کرد. درست است که مردم شوروی تحت فشار امنیتی‌ترین نظام حکومتی قرار گرفتند، اما جامعه مدنی در اروپای غربی و آمریکا و ژاپن همچنان که لیبرال دمکرات‌های رمانتیک فکر می‌کنند، تحقق نیافت، بلکه این جامعه هم از یک انضباط پنهان پیروی می‌کرد و تحت نظر و کنترل قدرت ناپیدا بود. البته این کنترل، بیشتر کنترل علم تکنولوژیک بود و نه کنترل سیاست و ایدئولوژی. در این کنترل و نظارت، علوم اجتماعی مقام خاص داشته و هنوز نیز کم و بیش آن مقام را حفظ کرده‌اند.اگر اکنون جامعه مدنی قدری دستخوش تزلزل شده و علوم اجتماعی وضع بحرانی پیدا کرده و حتی کسانی پیشنهاد کرده‌اند که نامش هم تغییر کند، قدری از این مشکلات به وضع جهان توسعه‌نیافته بازمی‌گردد.

روزنامه اطلاعات