چه باشد آنچه خوانندش گفتمان

1392/5/22 ۱۲:۲۱

شاید برای ما ایرانی‌ها، کلمه «گفتمان» همراه با یادآوری خاطراتی باشد و ذهنمان را به سال‌های گذشته ببرد. سال‌هایی که در آن از مقام‌های بلندمرتبه دولتی تا تیتر جریده‌ها و بحث‌های محافل دانشجویی و آکادمیک، همه از گفتمان سخن می‌گفتند و حتی برای درک عامه مردم از این کلمه، مقابلش «کوفتمان» مطرح می‌شد.

نام کتاب: نظریه و روش در تحلیل گفتمان
نویسندگان: ماریان یورگنسن و لوییز فیلیپس
مترجم: هادی جلیلی
انتشارات: نی
چاپ سوم  1392
366 صفحه 12500 تومان

بزرگمهر علیزاده: شاید برای ما ایرانی‌ها، کلمه «گفتمان» همراه با یادآوری خاطراتی باشد و ذهنمان را به سال‌های گذشته ببرد. سال‌هایی که در آن از مقام‌های بلندمرتبه دولتی تا تیتر جریده‌ها و بحث‌های محافل دانشجویی و آکادمیک، همه از گفتمان سخن می‌گفتند و حتی برای درک عامه مردم از این کلمه، مقابلش «کوفتمان» مطرح می‌شد. و باز شاید تاکنون پس از آن همه بحث و جدل، درک ما از آن هیچ بوده است. حال با خواندن سطرهای ابتدایی کتاب «نظریه و روش در تحلیل گفتمان»، پی می‌بریم که نه تنها در ایران، بلکه در جامعه‌های دیگر نیز گفتمان واژه‌ای است غریب و ناآشنا. «10سالی است که «گفتمان» واژه‌ای مد روز شده است، آن را بی‌هدف و غالبا بی‌آن‌که تعریف کنند در متن‌ها و بحث‌های علمی به کار می‌گیرند. اکنون گفتمان به واژه‌ای مبهم و گاه بی‌معنا بدل شده است...» (ص16) با این اشاره کوتاه از نخستین سطرهای کتاب، پی می‌بریم که ماریان یورگنسن و لوییز فیلیپس در این کتاب به دنبال چه هستند. تحلیل گفتمان آن گونه که نویسندگان کتاب می‌آورند، نه یک رویکرد واحد بلکه مجموعه‌ای از رویکردهای میان‌رشته‌ای است که می‌توان از آن‌ها در انواع گوناگون مطالعه‌ها و برای غور در قلمروهای مختلف اجتماعی سود جست. با این وجود یورگنسن و فیلیپس، باز هم بر این تاکید می‌کنند هنوز درباره چیستی گفتمان‌ها و نحوه عملکرد و نحوه تحلیل آن‌ها هیچ اجماعی وجود ندارد. تعریف‌های بسیاری درباره گفتمان و تحلیل گفتمان ارائه شده اما هیچ‌یک بر دیگری غلبه ندارد. کتاب خود چنین تعریفی از گفتمان دارد: «شیوه‌ای خاص برای سخن گفتن درباره جهان و فهم آن (یا فهم یکی از وجوه آن)» (ص 17) سه رویکرد تحلیل گفتمان برساختگرای اجتماعی در این کتاب معرفی می‌شود. این سه رویکرد عبارتند از نظریه گفتمان ارنستو لاکلو و شانتال موف، تحلیل گفتمان انتقادی و روانشناسی گفتمانی. اما از میان این همه رویکردهای مختلف در تحلیل گفتمان چرا تنها این سه رویکرد انتخاب و معرفی شده است. به باور نویسندگان کتاب این رویکردها، نظریه‌ها و روش‌های فوق‌العاده سودمندی برای تحقیق در حوزه ارتباطات، فرهنگ و جامعه ارائه می‌کنند. اما دلایل اصلی‌تری نیز از سوی نویسندگان آمده. این‌که هر سه این رویکردها مفروضات کلیدی مشترکی درباره نحوه نگاه به هستی‌هایی همچون «زبان» و «سوژه» دارند. و شاید نکته مهم‌تر این باشد که «هدف مشترک آن‌ها نیز انجام پژوهش انتقادی است، یعنی کندوکاو و تجزیه و تحلیل مناسبات قدرت در جامعه و صورتبندی دیدگاه‌های هنجاری که از منظر آن بتوان با نیم‌نگاهی به امکان تغییر اجتماعی این روابط را نقد کرد.» کتاب هم به وجوه اشتراک این رویکردها و نیز به اختلاف‌ها می‌پردازد. یکی از شباهت‌های این سه رویکرد، ناشی از این است که نقطه عزیمت همگی آن‌ها برساختگرایی اجتماعی، نگاهشان به زبان متاثر از زبان‌شناسی ساختارگرا و برداشتشان از فرد مبتنی بر نوعی مارکسیسم ساختارگراست. براساس زبان‌شناسی ساختارگرا «دسترسی ما به واقعیت همواره از طریق زبان است. ما با کمک زبان بازنمایی‌هایی از واقعیت خلق می‌کنیم که به هیچ‌وجه بازتابی از یک واقعیت از پیش موجود نیستند، در حقیقت زبان در برساختن واقعیت نقش دارد. این بدان معنا نیست که واقعیتی وجود ندارد. معانی و بازنمایی‌ها اموری واقعی‌اند. پدیده‌های فیزیکی نیز وجود دارند، اما صرفا از طریق گفتمان معنا پیدا می‌کنند.» (ص 29) هر یک از فصل‌های کتاب به این سه رویکرد و تفسیر آن اختصاص دارد. به باور نویسندگان کتاب، ناب‌ترین نظریه پساساختارگرایانه از میان سه نظریه برگزیده، نظریه گفتمان ارنستو لاکلو و شانتال موف است. این نظریه با این ایده پساساختارگرایانه شروع می‌کند که گفتمان جهان اجتماعی را در قالب معنا برمی‌سازد، «پدیده‌های اجتماعی هرگز تام و تمام نیستند. معانی هیچ‌گاه نمی‌توانند برای همیشه تثبیت شوند و این امر راه را برای کشمکش‌های اجتماعی برسر تعاریف جامعه و هویت باز می‌گذارد که خود تاثیرات اجتماعی به همراه دارد.» (ص 53) لاکلو و موف معتقدند که هیچ گفتمانی یک پدیده بسته نیست. بلکه به واسطه تماس با سایر گفتمان‌ها دستخوش تغییر می‌شود. به‌هرروی کتاب برای کسانی که سال‌ها واژه «گفتمان» را شنیده اما از آن سرنیاوردند، کتاب به دردبخوری است. ترجمه روانی دارد و نویسندگان آن هم توانسته‌اند تا حدودی با مثال و توضیحات، مفاهیم و بحث‌ها را ساده کنند.