1393/11/27 ۰۹:۴۴
ترجمه در ایران، طی دهه‌های مختلف فراز و فرودهای زیادی را تجربه كرده و در سال‌های اخیر به حوزه‌ای بحث‌برانگیز در میان دانشگاهیان، روشنفكران و مترجمان بدل شده است. از آنجا كه ترجمه علاوه بر ایجاد سهولت در دسترسی به آثار مختلف، افق‌های جدیدی را در باب معرفت و شناخت فراروی افراد باز می‌كند هر روز بیش از پیش علاقه و توجه به آن گسترش می‌یابد. سیر ترجمه در ایران را در گفت‌وگویی با محمد بقایی ماكان بررسی كردیم. او معتقد است كه توجه به ترجمه گرچه نفع فراوانی داشت اما این زیان را هم داشت كه كار تالیف و تصنیف را تضعیف كرد. به این معنا كه ذهن‌های پژوهشگر به جای اینكه در پی خلق آثار باشند بیشتر به دنبال ترجمه آثار خارجی رفتند كه به تدریج ایستایی و عدم پویایی در طریق فعالیت‌های فرهنگی را باعث شد.
عاطفه شمس: ترجمه در ایران، طی دهه‌های مختلف فراز و فرودهای زیادی را تجربه كرده و در سال‌های اخیر به حوزه‌ای بحث‌برانگیز در میان دانشگاهیان، روشنفكران و مترجمان بدل شده است. از آنجا كه ترجمه علاوه بر ایجاد سهولت در دسترسی به آثار مختلف، افق‌های جدیدی را در باب معرفت و شناخت فراروی افراد باز می‌كند هر روز بیش از پیش علاقه و توجه به آن گسترش می‌یابد. سیر ترجمه در ایران را در گفت‌وگویی با محمد بقایی ماكان بررسی كردیم. او معتقد است كه توجه به ترجمه گرچه نفع فراوانی داشت اما این زیان را هم داشت كه كار تالیف و تصنیف را تضعیف كرد. به این معنا كه ذهن‌های پژوهشگر به جای اینكه در پی خلق آثار باشند بیشتر به دنبال ترجمه آثار خارجی رفتند كه به تدریج ایستایی و عدم پویایی در طریق فعالیت‌های فرهنگی را باعث شد.
***
تمایل به ترجمه در ایران از چه زمانی به وجود آمد؟
قدیمی‌ترین نشانه‌ای كه از ترجمه در تاریخ فرهنگی كشور وجود دارد به آثاری مربوط می‌شود كه توسط معتزلیان صورت گرفت. به این ترتیب كه آنان برای حفظ تالیفاتی كه به زبان پهلوی وجود داشته است آنها را با وجود وحشتی كه از حكومت عباسیان بر سرزمین ایران سایه انداخته بود به دست آورده و به زبان فارسی دری برمی‌گرداندند كه شرح تفصیلی آن در كتاب‌های تاریخی ذكر شده است. برخی اطلاعات تاریخی و اجتماعی پیش از اسلام و اندیشه‌های برآمده از سرزمین ایران نیز به همین ترتیب حفظ شد، چراكه مورد استفاده چهره‌های متفكر مانند شیخ شهاب‌الدین سهروردی قرار گرفت كه بر اساس اطلاعات و آگاهی‌های به دست آمده از این ترجمه‌ها توانست یك دستگاه فلسفی مستقل زیر عنوان حكمت خسروانی پدید آورد. همچنین ترجمه همین آثار بعدها مورد استفاده مورخان و شاعران قرار گرفت و دستمایه‌ای برای آنان شد تا آثاری پدید آورند كه مبنای آن بر همین ترجمه‌ها قرار داشت. برای مثال وقتی جریر طبری تاریخ خود را می‌نگارد یا بسیاری از مورخان مانند میرخان كه مدعی هستند تاریخ آنان از آدم آغاز شده و تا زمان آنها ادامه می‌یابد در واقع از همین آثار ترجمه شده استفاده می‌كنند. بعدها نیز در دوره‌ای كه اسلام در ایران حاكمیت پیدا می‌كند بسیاری از این آثار كه به زبان دری ترجمه شده بودند به عربی تبدیل می‌شوند، مانند «كلیله و دمنه» ابن مقفع كه اهل نظر را عقیده بر این است كه این ترجمه به لحاظ فصاحت و بلاغت، پس از قرآن كریم از اعتبار بسیار برخوردار است. ترجمه در ایران گرچه گاهی تند و گاهی كند پیش رفته اما هرگز متوقف نشده است. به طوری كه برخی آثار فیلسوفان یونانی به وسیله ایرانیان به زبان عربی برگردانده شده است و كسانی مانند فارابی و پورسینا از این ترجمه‌ها سود می‌برند . از همین ترجمه‌هاست كه می‌بینیم شاعران قرن پنجم به بعد در مخالفت یا موافقت با فلسفه یونانی نظراتی را اظهار می‌كنند. ترجمه آثار فلسفی همچنان در ایران ادامه پیدا كرد اما جوشش و بالندگی این فن در دوره معاصر از تاسیس مدرسه دارالفنون آغاز می‌شود. از مترجمان معروف این دوره میرزاملكم خان است كه بسیاری از آثار را برای استفاده دانش‌آموزان دارالفنون ترجمه می‌كند.
ترجمه به شكل امروزی آن نخستین‌بار چگونه و توسط چه كسی در كشور آغاز می‌شود؟
ترجمه به معنای امروزی آن‌كه در قالب یك كتاب عرضه شود اول بار در سال ١٢٧٩ ه. ق یعنی در قرن ١٣ روی «گفتار در روش درست راه بردن عقل و جست‌وجوی حقیقت در علوم» دكارت و توسط یك یهودی به نام موسایی همدانی معروف به ملا لاله زار در زمان
ناصرالدین شاه تحت عنوان «حكمت ناصریه» صورت گرفت. مدتی پس از انتشار این كتاب شخص دیگری به نام شیخ محمود كرمانی ملقب به افضل‌الملك همین كتاب را تحت عنوان «نطق» از تركی به فارسی برگرداند و همراه با آن فلسفه دكارت را نیز به قلم خود بر این ترجمه اضافه كرد. این همان كتابی است كه مرحوم محمدعلی فروغی تحت عنوان «گفتار در روش» ترجمه می‌كند و همراه با كتاب معروف خود «سیر حكمت در اروپا» به چاپ می‌رساند. بعد از این ترجمه است كه به تدریج صنعت ترجمه در ایران قوت می‌گیرد و از اوایل دوره پهلوی كسانی كه با هزینه‌های دولتی به اروپا رفته و برگشته بودند دست به ترجمه در زمینه‌های مختلف ادبی، علمی و فلسفی می‌زنند كه ابتدا با چاپ سنگی وارد بازار نشر می‌شود. نمایشنامه‌های مولیر نیز ترجمه می‌شوند. كتاب «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» موریه كه توسط میرزا حبیب ترجمه می‌شود به قدری اصیل و با مهارت است كه در واقع آن را نخستین رمان ایرانی قلمداد می‌كنند. سپس در زمان پهلوی دوم كار ترجمه بسیار اوج می‌گیرد و از آنجا كه تعداد درس‌خواندگان خارج از كشور چشمگیر است توجه به ترجمه نیز زیاد شده وبه خصوص با پدید آمدن مدارس عالی و دانشگاه‌های متعدد نیاز به منابع علمی و ادبی دیگر كشورها بسیار شدید می‌شود. به همین جهت ترجمه اهمیت خاصی پیدا می‌كند.
این توجه به ترجمه چه مزایا و چه معایبی را به همراه داشت؟
این توجه گرچه نفع فراوانی داشت اما این زیان را هم داشت كه كار تالیف و تصنیف را تضعیف كرد. به این معنا كه ذهن‌های پژوهشگر به جای اینكه در پی خلق آثار باشند بیشتر به دنبال ترجمه آثار خارجی رفتند كه این در واقع یك ایستایی و عدم پویایی در طریق فعالیت‌های فرهنگی بود. اما از دهه ٦٠ به این سو، ترجمه حالت انفجاری پیدا كرد
به طوری كه تعداد مترجمان نوخاسته و نورسته چندان زیاد شد كه كار مترجمان اصیل و واقعی را خدشه‌دار كرد و از آنجا كه رشته‌های ترجمه در دانشكده‌های مختلف ایجاد شد و دانشجویان زیادی در خارج از كشور تحصیل كرده و بازگشته بودند به گمان اینكه چون یك زبان خارجی را می‌دانند و می‌توانند، دست به چنین كار خطیری زدند. به همین دلیل آثار بسیار ارزنده زبان‌های دیگر را به بدترین صورت ترجمه كردند كه لطمه شدیدی نه‌تنها به آثار بلكه به زبان فارسی وارد شد. از این رو اهل مطالعه نسبت به آثار ترجمه شده نگاهی تردیدآمیز پیدا كردند و از آنجا كه چهره‌های معروف در حوزه ترجمه مثل محمد قاضی، ابراهیم یونسی، شاهرخ مسكوب، نجف دریابندری و احمد آرام یا چهره در نقاب خاك كشیده‌اند یا به دلیل كهولت و بیماری از فعالیت بازایستادند و شب‌پره‌ها با كنار هم گذاشتن چند كتاب لغت گمان كردند كه مترجم هستند بی‌آنكه زبان فارسی یعنی زبان مقصد را به درستی بدانند اعتبار ترجمه در ایران به‌شدت تنزل یافت و امروز به جرات می‌توان گفت كه كمتر كتاب ترجمه شده‌ای است كه بتوان به آن اعتماد كرد كه دقیقا برابر با متن اصلی باشد و كار حتی به جایی كشیده شده كه برخی مترجمان برای اینكه بتوانند از پاسگاه ممیزی عبور كنند مطالبی از خود بر كتاب می‌افزایند یا حتی از كتاب حذف می‌كنند و این لطمه بزرگی است كه به صنعت ترجمه كه زمانی در ایران بسیار شكوفا و بالنده شده بود خورده است. علت اصلی هم در این است كه دستگاه‌های كلان فرهنگی توجه لازم در این خصوص به خرج نمی‌دهند و به هر آنچه به نام ترجمه به دست‌شان می‌رسد اجازه نشر می‌دهند.
مساله‌ای كه در رابطه با ترجمه وجود دارد تبعیت نكردن سیر ترجمه در ایران از منطق تاریخ تالیف آثار است، آیا این تاخیر را می‌توان یك نقیصه به شمار آورد؟
ما در كار ترجمه با مشكلات زیادی رو به رو هستیم كه همه آنها ریشه در عدم مدیریت فرهنگی دارد. به این معنا كه در وهله اول سازمانی به نام بانك ترجمه در ایران وجود ندارد و مترجمان نمی‌دانند چه كتاب‌هایی تاكنون ترجمه شده است، به همین علت گاه كتاب‌هایی تكراری ترجمه می‌شوند. البته تا اینجای قضیه اشكالی وجود ندارد زیرا هر مترجمی سبك و سیاق خاص خود را دارد كه شاید برای برخی خوانندگان قابل قبول باشد و قلم یك مترجم را نسبت به قلم مترجم دیگری ترجیح دهند. اما اشكال اساسی در این است كه بسیاری از كتاب‌ها در دهه‌های گذشته، به دلیل عدم تعاملات فرهنگی، مسائل اقتصادی یا به سبب تحریم‌ها یا بنا به هر علت دیگر به ایران نرسیده است. آگوستین قدیس كتابی تحت عنوان «اعترافات» دارد كه هزار سال پس از تالیف در ایران ترجمه شد یا آنه ماری شیمل شرق شناس معروف آلمانی كتابی با عنوان «بال جبرئیل» نوشته است كه به تجزیه و تحلیل زندگی و آثار علامه اقبال لاهوری می‌پردازد. نزدیك به ٦٠سال از تالیف این كتاب می‌گذرد اما هنوز به فارسی ترجمه نشده است. چراكه در دستگاه فرهنگی دلسوزی وجود ندارد كه مترجم یا مترجمانی را وادارد تا این كتاب را به درستی ترجمه كنند. بسیاری از مترجمان ترجیح می‌دهند سراغ كتاب‌هایی بروند كه بازار خوبی داشته و پرزحمت و وقت‌گیر نباشند. برای مثال بسیاری از كتاب‌هایی كه ارزشمند هستند اما ترجمه نمی‌شوند به این دلیل است كه مترجم به واقعیت‌های زندگی خود در زمان‌هایی كه برای آب و نان باید تلاش فراوان كرد نگاه می‌كند و در نتیجه وقتی می‌بیند متن كتابی آنچنان سنگین و وقت‌گیر است كه برای ترجمه یك صفحه آن باید سه روز وقت بگذارد با خود می‌اندیشد كه ترجمه صدها صفحه از چنین كتابی با عقل سلیم سازگار نیست، از این رو است كه بسیاری از آثار ارزنده ترجمه نمی‌شود. برای مثال در پیش از سال ٥٧، مجموعه «تاریخ تمدن» ویل دورانت اول بار توسط انتشارات اقبال و به وسیله چند مترجم منتشر شد و سپس ناشر علمی و فرهنگی دیگری این كتاب را تجدید چاپ كرد زیرا در آن زمان مترجمان از نظر مالی تامین بودند و موسساتی كه می‌پذیرفتند این آثار ترجمه شوند روغن به چراغ مترجمان می‌ریختند. اما اكنون و بعد از انقلاب، موسسه علمی- فرهنگی كه دولتی هم هست هنوز به دنبال مترجم یا مترجمانی می‌گردد كه بعد از گذشت چندین دهه و پس از انتشار ١٠جلد از مجموعه «تاریخ فلسفه» كاپل استون، بقیه آن را نیز ترجمه كنند اما هیچ مترجمی حاضر به قبول چنین پیشنهادی نیست. طبیعی است كه هیچ مترجمی با حق‌التالیف مرسوم چنین كاری را نمی‌پذیرد و ترجیح می‌دهد آثار آسان‌تر و روان‌تری را برای ترجمه انتخاب كند زیرا به قول سنایی وقتی اندوه چاشت هست هیچ ذهنی را توان درست اندیشیدن نیست.
تاثیر این امر بر تحولات كشور چگونه می‌تواند باشد؟ آیا این امر می‌تواند تحولات سیاسی- اجتماعی كشور را به تعویق بیندازد؟
در دنیای امروز كه عصر ارتباطات نامیده شده است و آدمیان در هر لحظه‌ای كه بخواهند می‌توانند از دورترین نقاط جهان باهم ارتباط برقرار كنند، طبیعی است كه ترجمه آثاری كه جدید باشد می‌تواند در تقویت این ارتباطات موثر باشد. آثاری كه از طریق وسایل ارتباطی به خصوص اینترنت نشر می‌یابد برای بسیاری از كسانی كه در پی كسب دانش و آگاهی‌های نوین هستند می‌تواند منبعی بسیار مهم به شمار آید. اما تجربه و گذشت زمان ثابت كرده است كه اطلاعات كسب شده از طریق وسایل الكترونیكی نتوانسته آن تاثیری را داشته باشد كه كتاب بر افراد، اهل دانش و اهل مطالعه به وجود می‌آورد. دریافت اطلاعات از طریق ترجمه و تامل بر آنها از هر دو طریقی كه ذكر شد می‌تواند در تحولات اجتماعی تاثیر فراوان داشته باشد. امروزه بسیاری از رویدادهایی كه در جهان می‌بینیم مشابهت‌های بسیار با یكدیگر دارند و گاه حتی رفتارها و كنش‌هایی را در جوامع مختلف كه بسیار از یكدیگر دور هستند می‌بینیم كه كاملا پیداست تحت تاثیر وسایل ارتباطی است. در تاریخ سیاسی كشورها بسیاری از نهضت‌ها تحت تاثیر ترجمه بوده است. برای مثال نهضت مشروطه در ایران به اندازه قابل توجهی متاثر از آثار ترجمه شده افكار و اندیشه‌هایی بوده است كه در فرانسه شكل گرفت كه این ترجمه‌ها مانند ترجمه «روح القوانین» مونتسكیو توسط علی اكبر دهخدا، طبیعتا در ایجاد فضای تازه و نگرش‌های تازه برای منورالفكرها یا روشنفكران آن زمان دریچه دلپذیری برای اندیشیدن به فضای آزاد و همچنین دیگر ارزش‌های انسانی كه در مجموع تحت عنوان حقوق مدنی مطرح می‌شود وجود داشته است كه طبیعتا از طریق انسان‌های فرهیخته كه اهل مطالعه بوده‌اند و آثار ترجمه شده‌ای را از این دست مورد مطالعه قرار داده‌اند، مانند سنگی كه در بركه‌ای می‌افتد امواج آن تا كرانه‌های بركه كه عوام بوده‌اند سرایت كرده و معنی و مفهوم آزادی‌های مشروع را برای آنها شرح داده است كه در نهایت منجر به نهضت عظیمی مانند مشروطیت در ایران شد. امروزه نیز می‌توان گفت كه از طریق ترجمه بسیاری از تاثیرات فرهنگی در كشورهای مختلف پدید آمد. برای مثال ترجمه رمان‌های روسی در ایران چهره‌هایی را پدید آورده كه می‌توان آنها را با نویسندگان بزرگ رمان مقایسه كرد و همچنین رمان‌های فرانسوی در ایران سبب شد كه برخی رمان‌نویسان و داستان‌نویسان ایرانی به بالزاك ایرانی یا تولستوی ایرانی معروف شوند و همچنین در حوزه‌های علمی این تاثیر وجود داشته به طوری كه امروزه در زمینه‌های پزشكی و همچنین دیگر علوم بسیاری از اصطلاحات حتی غیرقابل ترجمه هستند و این مجموعه نشان‌دهنده آن است كه جهان ما جهان تاملات فرهنگی است كه ترجمه در واقع مانند رشته‌های به هم پیوسته سبب تقویت و شكل‌گیری فرهنگ‌ها، ایده‌ها و اندیشه‌های جدید در دیگر جوامع می‌شود و هر جامعه‌ای به میزانی كه فرهنگ تولید می‌كند و اندیشه‌های نو می‌سازد به همان نسبت هم از دیگر جوامع از طریق ترجمه، آگاهی‌ها، ارزش‌ها و فرهنگ‌های تازه‌ای كسب می‌كند.
روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید