تاریخ‌نگاریِ «شیرین مهدوی»

1404/1/25 ۱۲:۱۸

علی ططری: «شیرین مهدوی»، از مهم‌ترین چهره‌های حوزۀ تاریخ اقتصادی بود که به طبقات اجتماعی نگاه ویژه داشت. او در کتاب «زندگی‌نامۀ حاج محمدحسن کمپانی امین‌الضرب» که بر مبنای تز دکترای خود نوشته بود، تجار و بازرگانان را به‌عنوان طبقه‌ای شاخص و موثر در امور اقتصادی و سیاسی کشور در دوران معاصر می‌دید. به‌نظرم اگر ایشان داخل کشور بود و به اسناد تاریخ اقتصادی دسترسی داشت، آثار بیش‌تری از این قلم می‌ماند و تألیفات و پژوهش‌های بیشتری در اختیار ما قرار می‌گرفت.

نگاهِ ویژه به طبقاتِ اجتماعی

در کتاب «زندگی‌نامۀ امین‌الضرب» تجار و بازرگانان را به‌عنوان طبقه‌ای نوظهور و مؤثر در شرایط اقتصادی ایران معاصر می‌دید.

«شیرین مهدوی (خازنی)»، یکی از شاخص‌ترین محققان تاریخ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران عصر قاجار در ۵۸ سالگی در آمریکا دار فانی را وداع کرد.

او دانش‌آموختۀ دانشگاه یوتا بود و دکترای خود را از دانشگاه علوم اقتصادی و سیاسی لندن (LSE) دریافت کرد و سال‌ها در دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران و دانشگاه یوتا آمریکا تدریس می‌کرد. مهم‌ترین اثر شیرین مهدوی، زندگی‌نامۀ تحلیلی حاج محمدحسن امین‌الضرب است که بر اساس رسالۀ دکترای او بود و در سال ۱۳۷۹ با عنوان For God, Mammon, And Country: A Nineteenth-century Persian Merchant, Haj Muhammad Hassan Amin Al-zarb به چاپ رسید. این کتاب، با عنوان «زندگی‌نامۀ حاج محمدحسن کمپانی امین دارالضرب» و با ترجمۀ منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی، در ۴۱۲ صفحه، در سال ۱۳۹۶ از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شده است. از مهدوی کتاب دیگری در ایران با مقدمۀ ایرج افشار و همکاری نادر مطلبی کاشانی با عنوان «اسناد امین‌الضرب: مکاتبات اصغر مهدوی و شیرین مهدوی» یک‌سال بعد در ۳۴۶ صفحه توسط انتشارات طهوری انتشار یافته است.

شیرین مهدوی فرزند ابراهیم مهدوی از رجال سیاسی و اقتصادی دوران پهلوی بود. دربارۀ اهمیت و جایگاه این شخصیت فقید، «علی ططری»، پژوهش‌گر تاریخ معاصر و معاون پژوهشی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی به ایبنا گفت: در حوزۀ تاریخ‌نگاری اقتصادی در ایران، به‌لحاظ کمی و کیفی با مسائلی مواجه هستیم؛ مورخان و پژوهش‌گران تراز اول در این حوزه انگشت‌شمار هستند و دراین‌میان، شیرین مهدوی از کسانی بود که در این حوزه پژوهش‌های شاخصی انجام داد و هرچند آثار منتشرشده‌اش کم‌تر در ایران ترجمه و منتشر شده، اما مغتنم است. او دانش‌آموختۀ دانشگاه علوم اقتصادی و سیاسی لندن بود و در آثارش، نگاه عمیقی به تاریخ اجتماعی معاصر ایران وجود دارد.

ططری افزود: معروف‌ترین کتاب مهدوی که رسالۀ دکتری او نیز هست، زندگی‌نامۀ محمدحسن امین‌الضرب است. امین‌الضرب یکی از برجسته‌ترین تجار ایرانی تاریخ معاصر ایران است و معروف‌ترین آن‌ها به شمار می‌آید. کسی که مجلس وکلای تجار و به بیان کامل‌تر، نخستین پارلمان خصوصی در تاریخ ایران را در مرداد ۱۲۶۳ به دستور ناصرالدین‌شاه یعنی ۲۲ سال قبل از انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی تشکیل داد و جایگاه او به‌عنوان نخستین سرمایه‌گذار صنعتی در ایران در تاریخ ما بسیار اهمیت دارد.

وی بیان کرد: مهم‌ترین کتاب مهدوی که از بستگان امین‌الضرب و نوۀ حاج‌ابوالقاسم ملک‌التجار شهر مشهد در دورۀ قاجار و برادر محمدحسن امین‌الضرب بود، نیز همین اثری است. تا زمان چاپ و انتشار این کتاب، کار مستقل و در خور توجهی دربارۀ امین‌الضربِ اول نداشتیم. نوشته‌های پراکنده‌ای در میان خاطرات و کتاب‌ها داشتیم، اما ایشان با پژوهشی دقیق و با بهره‌مندی از اسناد خانوادگی، اثری علمی و ماندگار از خود برجای گذارد. مهدوی با این کتاب در داخل ایران شناخته شد، زیرا بخش عمدۀ زندگی خود را در خارج از کشور سپری کرد؛ در آمریکا استاد دانشگاه بود و آثار او نیز به زبان انگلیسی چاپ و منتشر شده است. زندگی‌نامۀ امین‌الضرب نیز به‌کوشش منصوره اتحادیه ترجمه شد و یک‌بار توسط نشر تاریخ ایران و بار دیگر هم به‌همت اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران انتشار یافت و برای پژوهش‌گران تاریخ اقتصادی کتابی مرجع به حساب می‌آید.

علی ططری در ادامه گفت: اما یک کتاب دیگر نیز از مهدوی به‌طور غیرمستقیم و به‌اهتمام نادر مطلبی کاشانی از سوی انتشارات طهوری منتشر شده است؛ این کتاب نیز مشتمل بر اسناد امین‌الضرب و مکاتبات اصغر مهدوی و شیرین مهدوی در سال ۱۳۹۷ است. در این کتاب، جز مکاتبات آن‌ها، ضمیمه‌های دیگری مثل وصیت‌نامۀ امین‌الضرب نیز درج شده است. اما به‌نظر من، این مکاتبات از مهم‌ترین بخش‌های این کتاب است.

این محقق و پژوهشگر تاریخ با اشاره به روش تاریخ‌نگاری شیرین مهدوی بیان کرد: او به‌دلیل تدریس در دانشگاه تهران و آشنایی با طیف وسیعی از پژوهش‌گران تاریخ اقتصادی مثل احمد اشرف، از سبک و سیاق ایشان نیز متأثر بود. به این معنا که ضمن پژوهش‌های اقتصادی، به طبقات اجتماعی نیز توجه و نگاه ویژه داشت و در کتاب «زندگی‌نامۀ محمدحسن امین‌الضرب» نیز تجار و بازرگانان را به‌عنوان طبقه‌ای نوظهور و مؤثر در شرایط اقتصادی ایران معاصر می‌دید.

وی افزود: به اعتقاد من، مهدوی با آن قلم شیوا و سبک و دیدگاه مختص خود، اگر در کشور حضور داشت، می‌توانست بسیاری از این آثار را منتشر کند. کتاب امین‌الضرب را نیز با همکاری مستمر اصغر مهدوی به انجام رساند. خودش نیز اذعان دارد که اصغر مهدوی اسناد را در اختیارش قرار داده و کمک بزرگی برای تکمیل اطلاعات بوده وگرنه شاید نوشتن این کتاب برای او بسیارسخت می‌شده است.

نگاهِ ویژه به طبقاتِ اجتماعی

این پژوهش‌گر تاریخ معاصر با اشاره به نحوۀ استفاده از اسناد از سوی این تاریخ‌نگار فقید بیان کرد: او به‌دلیل غرابتی که با خانوادۀ امین‌الضرب داشت، از اسناد خانوادگی بهره برد و آن زمانی که اصغر مهدوی در قید حیات بود، رسالۀ دکتری خود را در سال ۲۰۰۰ برای نخستین‌بار منتشر کرد. خوشبختانه، در ایام نگارش رساله و تدوین آن به‌عنوان کتاب، اصغر مهدوی در قید حیات بود و از نظر دسترسی و احاطۀ کامل به اسناد کمک شایانی برای شیرین مهدوی به شمار می‌آمد. اصغر مهدوی، خود نیز از پژوهشگران و نسخه‌پژوهان بنام کشور بود و حتی در یکی از نشست‌های حامیان نسخ خطی که توسط کتابخانۀ مجلس برگزار شد، از او به‌عنوان چهرۀ علمی و حامی حوزۀ منشورات و تراث تقدیر و قدردانی شد.

ططری گفت: ما در کتابخانۀ مجلس آیین بزرگ‌داشت سالانه‌ای با عنوان «حامیان نسخ خطی» داشتیم که هر سال به نام یکی از بزرگان نسخه‌پژوه برگزار می‌شد و ۱۳۸۳، سال گرامی‌داشت اصغر مهدوی بود. اصغر مهدوی اهل علم، اهل فضل و نسخه‌پژوه بود و شیرین مهدوی این خوشبختی را داشت که از اندیشۀ او بهره برد. بعد از درگذشت اصغر مهدوی این اسناد پراکنده شد و در دست چند نفر از افراد خانواده افتاد و دسترسی به آن سخت شد.

وی افزود: اهمیت اسناد امین‌الضرب بسیار زیاد است؛ به‌زعم من با استفاده از این اسناد می‌توان بخشی از تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران معاصر را نوشت. تا آن حد اهمیت دارد که کسانی مثل هما ناطق، فریدون آدمیت و احمد اشرف از این اسناد بسیار بهره برده و استفاده کردند؛ بخش مهمی از تألیفات و آثار فریدون آدمیت و هما ناطق مبتنی بر همین اسناد خصوصی امین‌الضرب بود. به‌هرروی، درگذشت شیرین مهدوی به‌عنوان پژوهش‌گری بنام و قابل احترام در حوزۀ تاریخ‌نگاری اقتصادی، خسارت قابل توجهی است.

منبع: ایبنا