1403/12/25 ۱۳:۵۹
کتاب «چهل‌چراغ؛ تاریخ شفاهی چهل سال فعالیت فرهنگی و علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی» به‌کوشش حمیدرضا محمّدی از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.
دبا: کتاب «چهل‌چراغ؛ تاریخ شفاهی چهل سال فعالیت فرهنگی و علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی» به‌کوشش حمیدرضا محمّدی از سوی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) منتشر شد.
کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در نوشتار خود بر آغاز این کتاب آورده است: اینک درست چهل‌سال از آن روز می‌گذرد که اندیشۀ تأسیس نهادی برای تألیف دائرةالمعارف بزرگ اسلامی جامۀ عمل پوشید. نه‌فقط در همان وقت و در آن شرایط، بلکه هنوز هم پس از گذشت ربع قرن، تحقق این هدف بزرگ دور از دسترس به‌نظر می‌رسد: گردآوردن دانشمندان به‌نام کشور و برگزیدن همکاران و پژوهشگران جوان، تنظیم سازمان و تشکیلات و تأسیس و تکمیل پیوستۀ کتابخانه‌‌ای بدین عظمت، برای تألیف صدها مقالۀ تحقیقی در ده‌ها مجلّد دائرةالمعارف و دانشنامه در موضوعات مختلف، ماجرایی است که بازگفتن آن در یک‌مجلّد ممکن نیست. تأثیر فرهنگی و علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بر جریان تولید علم و امور پژوهشی، موضوعی است که در آینده بیشتر روشن خواهد شد. میزان چنان تأثیر شگرفی را نه‌فقط در تألیف دائرةالمعارف و دیگر دانشنامه‌ها و تشکیل کتابخانۀ غنی مرکز، بلکه می‌باید در تربیت و رشد محققان و پژوهشگران جوان در پرتو راهنمایی‌ها و روشنگری‌های استادان به‌نام کشور دید که آثار آن در سطرسطر مجلّدات دائرةالمعارف بزرگ اسلامی هویداست. شمار چشمگیری از بزرگان علم و تحقیق طیّ چهل‌سال در برآوردن این بنای پرشکوه در سرزمین ایران نقش اساسی داشتند و افسوس و دریغ که اینک بسیاری از آنها در میان ما نیستند تا سالگرد چهل‌سالگی مرکز را در کنار ایشان گرامی داریم.
اطمینان دارم که آنچه که ایشان در این باب می‌گفتند و می‌نوشتند، این مجموعه را از آنچه که اینک هست، بسی بیشتر خواندنی و جذاب می‌کرد. آنچه که در این کتاب گرد آمده است، بخشی از سرگذشت سازمان علمی بزرگی است که چهل‌سال پیش بنیاد گرفت و هنوز راه دشواری پیش روی دارد. خاطرات و نکته‌هایی که استادان بزرگوار و همکاران ارجمند بیان کرده‌اند، در واقع «حرفی است از هزاران کاندر عبارت آمد».
همت عالی همکاران محترم، به‌ویژه آقای حمیدرضا محمّدی، مدیر محترم روابط عمومی مرکز، که در گردآوری و نشر این کتاب مبذول داشته و همچنین سرکار خانم میترا حسنی، معاون گروه ادیان و عرفان، در ویرایش این اثر از هر جهت ستودنی است. برای همگی تندرستی و شادکامی روزافزون آرزو دارم.
حمیدرضا محمّدی، گردآورندۀ کتاب در پیشگفتار خود بر این اثر نوشته است: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به‌شهادت اسناد داخلی، پنج‌شنبه سوم اسفند ۱۴۰۲، چهل‌ساله شد. اهل تأمل و تعمق نیک می‌دانند چهاردهه کار دانشنامه‌نگاری چه اندازه دشوار است. در سرزمینی و در روزگاری که عمر نهادهای پژوهشی، به‌ویژه در بخش خصوصی، به‌زحمت به چندسال می‌رسد و کمتر کسی برای عرصۀ فکر و فرهنگ دل می‌سوزاند، رسیدن به این جایگاه و پایگاه یکسره مایۀ فضل و فخر است. مرکز دائرةالمعارف در همۀ این بیش از چهاردههزاروششصد روز که از بنیادگذاری‌اش می‌گذرد، به تمامی در طریق ایران‌دوستی گام برداشته است. این نهاد علمی پس از گذشت چهاردهه همچنان بر همان ایده‌ها و آرمان‌هایی که بنیادگذار آن، کاظم موسوی‌بجنوردی، در هنگام تأسیس در سر می‌پروراند، پای می‌فشارد و به‌همان چشم‌انداز می‌نگرد. این مجموعه در زمانی که کار جدی خود را شروع کرد، جمعی از نخبگان فرهنگ ایران را گرد هم آورد؛ زنده‌یادانی چون شرف‌الدین خراسانی، عنایت‌الله رضا، عبدالحسین زرین‌کوب، احمد تفضلی، عباس زریاب‌خویی را ــ که با تندباد حوادث انقلاب از دانشگاه‌ها رانده شده بودند ــ فراخواند و روا ندید آن‌همه فرهیختگی و فرزانگی در گوشه‌ای انزوا گزیند. مرکز دائرةالمعارف اکنون نیز در آغاز دهۀ پنجم فعالیت خود، با فقدانِ ناگزیر شماری از بزرگان آن نسل طلاییِ تکرارنشدنیِ بی‌جایگزین و با وجود همۀ مصائب و مسائل، با نسل جدید و نیروهای جوان‌تر به‌راه خود ادامه می‌دهد و همان اهداف متعالی پیشین را دنبال می‌کند؛ نیروهایی که یا محضر استادان بلندآوازۀ درگذشتۀ دائرةالمعارف را درک کرده‌اند، یا به‌نحوی از آثار و دانش آنان بهره می‌جویند.
حال مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در چهلمین‌سال تأسیس خود مجلّد بیست‌وپنجم دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، و نیز چهارجلد از دانشنامۀ ایران، هفت‌جلد از دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران، سه‌جلد از دانشنامۀ تهران بزرگ، و یک جلد از دانشنامۀ حقوق ایران را منتشر کرده است. مجموعه‌های ارزشمندی چون تاریخ جامع ایران، جغرافیای جامع ایران، فهرستوارۀ کتابهای فارسی و فهرست مقالات فارسی را هم می‌توان به این فهرست افزود. در سال‌های گذشته همچنین به‌موازات تألیف دائرةالمعارف، کار ترجمه و نشر این اثر به عربی (دائرةالمعارف الإسلامیة الکبرى) و انگلیسی (Encyclopaedia Islamica) نیز دنبال شده است. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که در سال‌های پس از انقلاب، مصرّانه و مجدّانه نهضت دانشنامه‌نگاری را هدایت کرده و می‌توان گفت پرچمدار این قافله است، اینک با بهره‌گیری از آزمون‌ها و آزمودن‌های فراوان و با نگاه به آینده و آتیه، در آغاز فصلی تازه از حیات علمی خود قرار دارد.
***
نخستین آشنایی من با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به بهمن ۱۳۹۰ بازمی‌گردد؛ وقتی که به‌کسوت روزنامه‌نگاری درآمدم و قلم به‌دست گرفتم. در همان ایام به‌همراه دوستم، پژمان موسوی، بر آن شدیم تا در روزنامۀ شرق صفحاتی را به مرکز دائرةالمعارف و معرفی خدمات علمی و فرهنگی آن اختصاص دهیم. در این راستا با بنیادگذار مرکز گفت‌وگو کردیم و از تنی چند از استادان نیز خواستیم یادداشتی دربارۀ مرکز دائرةالمعارف بنویسند. آنچه به‌دست آمد، در سالنامۀ ١٣٩١ (ضمیمۀ شمارۀ ۱۴۸۷، دوشنبه، ۲۲ اسفند ۱۳۹۰) نشر یافت. این ارتباط پس از آن نیز کم‌و‌بیش ادامه یافت و به تهیۀ ویژه‌نامۀ رونمایی از تاریخ جامع ایران در روزنامۀ شرق (ضمیمۀ شمارۀ ۲۳۲۵، سه‌شنبه، ۲۶ خرداد ۱۳۹۴، با یاری علی گل‌باز) و دو گفت‌وگو با آقای کاظم موسوی‌بجنوردی انجامید که یکی از آنها در روزنامۀ ایران (شمارۀ ۶۱۶۸، یکشنبه، ۱۶ اسفند ۱۳۹۴، به‌همراه برادرم، امیررضا محمّدی) و دیگری در ماهنامۀ تجربه (شمارۀ ۸، خرداد ۱۴۰۱) منتشر شد.
چند سال گذشت تا آنکه از ابتدای آذر ١۴۰۰ با عنوان مدیر روابط‌عمومی در مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی مشغول به‌کار شدم. از همان آغاز، با وقوف بر لزوم تدوین تاریخ شفاهی این نهاد پژوهشی و پس از مشورت با ریاست محترم مرکز، تصمیم گرفتم به بهانۀ چهلمین سال تأسیس مرکز با چهل‌تن از مشایخ آن گفت وگو کنم تا حاصل در قالب کتابی منتشر و فیلم مستندی نیز ساخته شود؛ گرچه شمار گفت‌وگوها بیش از ۴۰ مقال شد، اما در پایان کار عنوان چهل‌چراغ را برای آن برگزیدم زیرا در اندیشۀ عارفان چهل‌سالگی نماد پختگی و کمال است.
ناگفته نماند در نیمۀ دوم دهۀ هشتاد طرح کم‌و‌بیش مشابهی توسط کیانوش کیانی هفت لنگ، مشاور عالی و مدیر بخش تاریخ شفاهی مرکز، تدوین شده و با شماری از استادان مرکز، از جمله مرحومان بدرالزمان قریب، محمدحسن گنجی و احمد اقتداری گفت‌وگوهای مفصلی صورت گرفته بود. تعدادی از این مصاحبه ها اکنون آماده شده اند و در انتظار چاپ هستند.
پس از تأیید و همراهی سرپرست علمی مرکز این مهم نیز در دستور کار قرار گرفت. در ابتدا فهرستی از استادان و اعضای شورای عالی علمی، مدیران بخش‌ها و برخی دیگر که از سال°های نخست تأسیس مرکز با این مؤسسه همکاری کرده بودند یا همچنان به‌نوعی ارتباط دارند، تهیه شد. سپس در یک بازۀ زمانی دوساله (از آذر ۱۴۰۱ تا آذر ۱۴۰۳) به‌سراغ این افراد رفتم و با آنها گفت وگو کردم. در این میان، به دلایل مختلف امکان مصاحبت با برخی از بزرگان فراهم نشد و از شماری از افراد نیز ناگزیر به گرفتن یادداشتی دربارۀ دائرة المعارف بسنده کردم. حاصل، ۴۵ گفت وگو و ۱۹یادداشت از افرادی شد که هریک در چهاردهۀ گذشته، دست‌کم بیش از ۲۵ سال پیوندی با این نهاد فرهنگی داشتند یا همچنان دارند. گرچه واکاری زندگی و زمانۀ بسیاری از مصاحبه‌شوندگان بسیار جذاب بود، اما کوشیدم پرسش‌ها عمدتاً حول محور این نهاد پژوهشی باشد. پس بدنۀ اصلی همۀ مصاحبه‌ها با سؤالاتی مشخص دربارۀ مرکز شکل گرفت، اما به فراخور حال وهوای مصاحبه‌شونده گاه شاخ‌وبرگ هایی به آن اضافه شد. جملگی از چگونگی ورودشان به مرکز گفتند، از فعالیت‌هایشان در مدت حضور در مرکز و داوری شان دربارۀ آن، و فضای کلی مرکز را از ابتدای دهۀ شصت تا کنون ترسیم کردند. این دو سال، به‌موازات مصاحبه با افراد مختلف و گرفتن یادداشت از آنها، به پیاده‌سازی گفت‌وگوها و حکّ و اصلاح آنها زیر نظر مصاحبه‌شوندگان گذشت. همزمان، تدوین و ساخت فیلم مستند هم مراحل مختلف خود را طی می کرد. متن مصاحبه ها در حال مستندنگاری و ویرایش بود که تصمیم گرفتم برای آنکه اثری از استادان فقید مرکز نیز در کتاب باشد، یادداشتی از آنان به کتاب اضافه شود؛ نوشته هایی که پیش از این در قالب سخنرانی و مصاحبه در جایی چاپ شده بود.
سرانجام، طیف گوناگون مصاحبه شوندگان در پنج بخش مختلف از یکدیگر تفکیک شد و متن مصاحبه ها و یادداشت‌ها (به جز بخش دوم کتاب) با رعایت ترتیب الفبایی نام افراد در جای خود قرار گرفت. بخش پایانی کتاب هم به تصاویر، اسناد، نامه ها و دست‌خط‌هایی از افراد در چهاردهۀ گذشته (با ترتیب و توالی زمانی)، آراسته شد؛ به‌نحوی که هم خاطرات سال های دور پیشکسوتان و قدیمی ترها را زنده کند، و هم تصویری از پیشینۀ مرکز در ذهن نسل جدید پژوهشگران آن پدید آورد. نتیجه آنکه کتاب با گفت‌وگو با بنیادگذار و سرپرست علمی مرکز آغاز می‌شود، بخش دوم آن به مدیران ارشد اختصاص یافته است، و بخش‌های بعدی به‌ترتیب شامل گفت‌وگوها و یادداشت‌هایی از اعضای شورای عالی علمی، دیگر همکاران باسابقۀ مرکز، و استادانِ درگذشته می‌شود.
اکنون که تدوین این اثر پایان یافته و به سرمنزل مألوف و منظور رسیده، سزاوار است از آقایان کاظم موسوی‌بجنوردی، رئیس؛ احمد مسجدجامعی، قائم‌مقام؛ عنایت‌الله مجیدی، رئیس کتابخانه؛ علی بهرامیان، معاون علمی؛ کیانوش کیانی‌هفت‌لنگ، مشاور عالی؛ علی موسوی‌بجنوردی، معاون اجرایی؛ محسن موسوی‌بجنوردی، معاون اقتصادی و مدیر انتشارات؛ و حمید متّقی، مدیر کل حوزۀ ریاست قدردانی کنم که در این راه پرفرازوفرود سرشار و سراسر مشورت دادند، حمایت کردند و یاری رساندند تا این طرح به ثمر و اثر برسد. اما واجب و لازم است از دوستان دیگری که همراهی و همیاری کردند و در مراحل مختلف کار نقش مؤثر و مثمری داشتند، یاد کنم و مراحم‌شان را سپاس گویم: خانم‌ها بهاره بادافراس که فارغ از مدیریت اجرایی انتشارات و پیگیری‌های کوشش‌مدارانۀ روند کار، کتاب را با حوصله‌ای ویژه صفحه‌آرایی کرد؛ میترا حسنی که افزون‌بر مستندنگاری، ویرایش ادبی، محتوایی و فنی کتاب و همچنین استخراج نمایه، در همه‌‌حال به من مشورت علمی داد و حتی فراموش‌شدگانی را برای گفت‌وگو یا یادداشت یادآوری کرد؛ و مهسا مهرانی که تصاویر و اسناد کتاب را ویرایش کرد. نیز آقایان سهام‌الدین بورقانی که با توجهی مسئولانه، هم فیلم مستند چهل‌سالگی مرکز را ساخت و هم از بسیاری از گفت‌وگوشوندگان عکاسی کرد؛ مهدی نوروز که گفت‌وگوها را امانت‌دارانه پیاده‌سازی کرد؛ و رضا فرزان‌یار که طراحی صفحات کتاب و جلد کتاب، و جذابیت‌های بصری‌اش، حاصل ذوق اوست. زحمات همۀ این عزیزان شایسته و بایستۀ تقدیر و تجلیل است. همچنین بر من فرض است از همسرم، سپیده، نام ببرم که بی‌‌سعۀ صدرِ همیشگیِ او این مجموعه حتماً چیزی کم داشت.
به‌خاطر دارم در یکی از روزهای نخستی که به مرکز دائرةالمعارف وارد شده بودم، ریاست ارجمند کتابخانه نهیبم زد که: «بدان در جایی فعالیت می‌کنی که بزرگان فکر و فرهنگ ایران در آن قدم و قلم زده‌اند.» امیدوارم در تجربه‌های این نهاد پژوهشی، که در چهل چراغ آمده است، آموزه‌هایی برای آیندگان نهفته باشد.
علاقه‌مندان برای تهیۀ کتاب «چهل‌چراغ؛ تاریخ شفاهی چهل سال فعالیت فرهنگی و علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی» که در ۷۳۰ صفحه مصوّر و تمام‌گلاسه به‌همراه ۱۰۶ صفحه عکس و سند، با شمارگان ۵۰۰ نسخه و به‌بهای چهارمیلیون و ۲۵۰هزار تومان از نیمۀ دوم فروردین ۱۴۰۴ عرضه می‌شود، می‌توانند از راه‌های زیر اقدام کنند:
مراجعۀ حضوری به فروشگاهِ انتشارات مرکز به نشانی تهران، نیاوران، کاشانک، شمارۀ ۲۱۰
مراجعه به فروشگاه اینترنتی انتشارات مرکز به نشانی store.cgie.org.ir
تماس با انتشارات مرکز با شمارۀ تلفن‌های ۰۲۱۲۲۲۹۷۶۷۷ و ۰۹۱۲۳۹۳۱۸۳۶
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید