احمد پاکتچی: فرهنگ واژگان قرآن تا سال آینده تکمیل می‌شود

1403/9/19 ۱۰:۰۵

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه چند فرهنگ واژگان قرآنی در دنیا در حال انجام است به پروژه خود اشاره کرد و گفت: تاکنون چهار هزار و ۳۲۰ صفحه از این پروژه تولید شده است و تا یک‌ سال آینده تکمیل خواهد شد.

احمد پاکتچی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۸ آذرماه در نشست علمی «مسائل معناشناختی قرآن کریم» با بیان اینکه توجهی که به حوزه زبان‌شناسی قرآنی در ایران شده است با کشورهای دیگر قابل مقایسه نیست، گفت: سابقه افعال انتظاری به علم نحو و افعال مقاربه بازگشت دارد؛ افعال مقاربه به قرب، رجا و شروع تقسیم شده است که نمونه افعال قرب «کاد»، نمونه افعال رجا «عسی» و نمونه شروع «بدا» است.

وی با بیان اینکه افعال مقاربه(آینده نزدیک) افعال شناخته شده در زبان‌های مختلف نیستند، افزود: در دستور زبان‌های مختلف افعال مقاربه وجود دارد ولی چندان زیاد نیست؛ مثلا اگر در زبان فرانسه بخواهید از آمدن زود سخن بگویید از افعال مقاربه استفاده می‌شود یا در انگلیسی اگر بخواهیم از آمدن قریب‌الوقوع سخن بگوییم باز فعل مقاربه دارد. در زبان میزو(زبان تبتی چینی) هم تفاوت بین آینده مطلق و نزدیک مانند انگلیسی و فرانسه وجود دارد.

افعال مقاربه در زبان‌های بیگانه

پاکتچی با بیان اینکه در انگلیسی از «تو بی گوئینگ» برای آینده نزدیک استفاده می‌شود، اظهار کرد: نوع دیگر از وجوه فعل یعنی زمان انتظاری را می‌توان در ترکی آذربایجانی ملاحظه کرد. در زبان عربی فعل «کاد» از افعال قرب پرکاربرد در قرآن کریم است و سه معنا از آن در قرآن برداشت می‌شود البته همه معانی کاربرد آن انجام شده است و براساس این مطالعه این سه برداشت پیشنهاد می‌شود و این سه معنا فاصله چندانی هم با هم ندارند. 

وی افزود: گرایش به کاری داشتن، قابلیت و شایستگی کاری داشتن و فعلی که هر لحظه ممکن است اتفاق بیفتد ولی هنوز رخ نداده است سه معنایی است که در قرآن به کار رفته است؛ در آیه ۷۱ بقره فرموده است: قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا ذَلُولٌ تُثِيرُ الْأَرْضَ وَلَا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لَا شِيَةَ فِيهَا ۚ قَالُوا الْآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ ۚ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ؛ در این آیه کاد به معنای اول یعنی گرایش به کاری داشتن است یعنی بنی‌اسرائیل آن گاو را ذبح کردند ولی ابتدا تصمیم بر آن نداشتند و با اکراه و زور مجبور به این کار شدند.

پاکتچی با اشاره به معنای قابلیت برای کاد، تصریح کرد: نمونه بارز آن در آیه ۳۵ سوره نور؛ اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ ۖ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَىٰ نُورٍ ۗ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ، به عنوان یکی از پیچیده‌ترین آیات قرآن کریم وجود دارد؛ شاهد مثال ما یکاد زیتها است یعنی یکاد در مورد قابلیت این سوخت سخن می‌گوید در حالی که برخی ترجمه‌های سطحی می‌گوید روغن آن نزدیک است که نور دهد.

وی افزود: مورد دیگر کاد هم آینده‌ای است که واقع نشده و ما در آستانه یک اتفاق هستیم و نمونه آن در آیه شریفه «يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ ۖ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُوا ۚ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»؛ هر لحظه ممکن است برق چشمان آنان را برباید، آمده است ولی غالب مترجمان باز این یکاد را هم به «نزدیک است» ترجمه کرده‌اند که معنای قوی نیست.

معانی کاد در تفاسیر مختلف

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه در ترجمه تفسیر طبری فعل خواستن به معنای کاد به کار رفته است و نه نزدیک‌شدن، گفت: در تفسیر کشف الاسرار میبدی نیز فعل خواستن با تأکید بیشتر در ترجمه آن به کار رفته است و برخی هم به خواستن معنا کرده‌اند که در مجموع معانی نزدیکی دارند. همچنین ترجمه دیگری که زیاد در تفاسیر فارسی دیده می‌شود معنای نزدیک‌بودن است که تفسیر ابوالفتوح بسیار زیاد از آن استفاده کرده است که در بین نحویین معروف‌تر از سایر معانی است.

وی با اشاره به ریشه‌شناسی این واژه، افزود: در عربی کاد علاوه بر فعل مقاربه فعل مستقل هم هست که به معنای «آهنگ چیزی نمودن» و به «سوی چیزی رفتن» است. در زبان سبایی به عنوان یکی از زبان‌های عربی جنوبی کتیبه‌ای به عنوان اوشک است. در زبان آفراسیایی هم ریشه کاد در قالب واژگانی چون؛ «گادا» آمده است. در زبان چادی هم واژه کاتا به معنای کاد آمده است. البته این ریشه‌شناسی از زبان آفراسیایی از جمله تحقیقات خود بنده است و در هیچ فرهنگنامه‌ای وجود ندارد.

پاکتچی با اشاره به واژه عسی، اضافه کرد: این واژه هم در معنای جست‌وجو، امیدداشتن و عسی رب ان یوتین خیرا من جنتک وجود دارد؛ همچنین انتظار مشروط در ۲۹ اعراف «قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ ۖ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ ۚ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ» به کار رفته است؛ معنای مشترک در ماده عسی در بین معانی مختلف جستن و امیدداشتن است؛ در بحث ریشه‌شناسی در عربی جنوبی کتیبه‌ای هیچ همزادی ندارد همچنین در زبان سامی. ولی مطالعات بنده نشان می‌دهد این واژه در زبان اکدی همزاد دارد.

پاکتچی افزود: وقتی ما در مورد کاد سخن می‌گوییم به نظر می‌رسد معنای محوری این واژه، انتظارداشتن و قابل انتظاربودن چیزی است و در مورد واژه عسی، امیدداشتن است. در ترجمه‌های فارسی در خیلی از مواقع، دستوری عمل کرده‌اند یعنی کاد را به نزدیک‌شدن و عسی را به امیدداشتن ولی به نظر بنده معانی اصلی این دو واژه طیف‌های مختلفی دارد که می‌تواند ما را به معنای دقیق‌تری از آیات قرآن کریم برساند که نمونه آن در آیات نور در سوره نور و ماجرای گاو بنی ‌اسرائیل بیان شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با بیان اینکه چند فرهنگ واژگان قرآنی در دنیا در حال تدوین است به پروژه خود اشاره و تصریح کرد: این کار هم در مورد زبان عربی و هم قرآن است زیرا نمی‌توان کاری برای قرآن کرد ولی به عربی بی توجه باشیم؛ تاکنون چهارهزار و ۳۲۰ صفحه از این پروژه تولید شده است و تا یک‌سال آینده تکمیل خواهد شد و بنده تمام وقت در راستای این کار فعالیت دارم.

تولید فرهنگ‌نامه واژگان قرآن در قطر

وی در پاسخ به سؤالی در مورد تفاوت در ترجمه‌های فارسی در مورد واژه عسی، افزود: غالب ترجمه‌ها عسی را به معنای امیدداشتن معنا کرده‌اند و ترجمه جست‌وجوکردن در ریشه این واژه به حاشیه رفته است.

همچنین وی در پاسخ به سؤالی در مورد کار بر روی معناشناسی در کشورهای عربی تاکید کرد که معناشناسی در این کشورها حضور قوی ندارد ولی در دانشگاه قطر پروژه‌ای درباره تالیف فرهنگ واژگان قرآنی در دست اقدام است که بنده هم با آن همکاری دارم؛ البته عمدتا زبان‌شناسی تطبیقی است تا فرهنگنامه.

پاکتچی با بیان اینکه ارتباطی بین این بحث و بحث قرآن مورخان نیست، گفت: آقای امیرمعزی، مسئله را از نگاه تاریخی و نقد متن قرآن مورد توجه قرار داده است و ما از منظر ریشه‌شناسی و زبان‌شناسی وارد این بحث شده‌ایم.

منبع: ایکنا