1393/11/7 ۰۹:۵۴
تحقیقی جدید، توسط گروهی از متخصصین منابع آب ایرانی در امریكای شمالی و انگلیس، حاكی از آن است كه از دهه ۵۰ شمسی تا شهریور گذشته، نزدیك به ٩٠درصد از مساحت دریاچه ارومیه كاهش یافته است. دكتر علی میرچی پژوهشگر پسا دكترا در دانشگاه صنعتی میشیگان، دكتركاوه مدنی استاد مدیریت محیط زیست در مركز سیاست‌های محیط زیست امپریال كالج لندن و دكتر امیر آقاكوچك استاد عمران و محیط زیست دانشگاه كالیفرنیا در شهر ارواین كه از محققین این پژوهش بین‌المللی هستند در مقاله اخیر خود در روزنامه گاردین چاپ لندن، با عنوان «دریاچه ارومیه: چگونه دریاچه بلند‌آوازه ایران در حال ناپدید شدن است»، به شرح اجمالی تغییرات دریاچه ارومیه در چهار دهه گذشته می‌پردازند و برای اقدام فوری و جدی ملی و بین‌المللی مدد می‌طلبند. گزارش پیش رو برگردانی است از این مقاله روزنامه گاردین:
ترجمه: سینا خاتمی٭ / تحقیقی جدید، توسط گروهی از متخصصین منابع آب ایرانی در امریكای شمالی و انگلیس، حاكی از آن است كه از دهه ۵۰ شمسی تا شهریور گذشته، نزدیك به ٩٠درصد از مساحت دریاچه ارومیه كاهش یافته است. دكتر علی میرچی پژوهشگر پسا دكترا در دانشگاه صنعتی میشیگان، دكتركاوه مدنی استاد مدیریت محیط زیست در مركز سیاست‌های محیط زیست امپریال كالج لندن و دكتر امیر آقاكوچك استاد عمران و محیط زیست دانشگاه كالیفرنیا در شهر ارواین كه از محققین این پژوهش بین‌المللی هستند در مقاله اخیر خود در روزنامه گاردین چاپ لندن، با عنوان «دریاچه ارومیه: چگونه دریاچه بلند‌آوازه ایران در حال ناپدید شدن است»، به شرح اجمالی تغییرات دریاچه ارومیه در چهار دهه گذشته می‌پردازند و برای اقدام فوری و جدی ملی و بین‌المللی مدد می‌طلبند. گزارش پیش رو برگردانی است از این مقاله روزنامه گاردین:
وسعت دریاچه ارومیه در دهه ۷۰ شمسی حدودا دوبرابر مساحت كشور لوكزامبورگ بود و به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه شور خاور‌میانه شناخته می‌شد. از آن زمان تاكنون، اما، این دریاچه به‌طور فراگیری رو به خشكی گردانده است. پل میانگذر شهید كلانتری به طول ۱۵ كیلومتر این دریاچه را دو نیم كرده است. این پل، كه از سال ۱۳۸۷ مورد بهره‌برداری قرار گرفته است، دو شهر ارومیه و تبریز را از شرق به غرب به هم پیوند می‌زند. اگر چه این بزرگراه هزینه و مشقت سفر از این سو به آن سوی دریاچه را كاهش داده است، پیامدهای زیست‌محیطی آن بر دریاچه اما محل نزاع محققین حوزه منابع آب است.
از منظر تاریخی، دریاچه ارومیه همواره میزبان پرندگان مهاجری نظیر فلامینگو‌ها، پلیكان‌ها، اردك‌ها و قارها (قسمی از مرغان ماهیخوار) بوده است. خشك كامی دریاچه كه یكی از غنی‌ترین زیستگاه‌های طبیعی «آرتمیا» بوده است موجب اضمحلال چرخه غذایی این منطقه شده است. آرتمیا كه در صنایع پرورش میگو و ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد سخت‌پوست خاص دریاچه ارومیه است و یارای زنده ماندن در آبهایی به شوری ۳۴۰ گرم بر لیتر را دارد؛ این مرتبه از شوری حدودا هشت بار نمكین‌تر از آب‌های آزاد است.
در نتیجه خشكیدن دریاچه بخش گردشگری به‌طور كامل منحل شده است. دریاچه روزگاری گردشگران را از دور و نزدیك مجذوب خویش می‌كرد؛ بسیاری باور به خواص درمانی آن داشتند. اما در حال حاضر دریاچه تنها خشكگاهی است مملو از نمك و قایقان در خاك فرو نشسته كه تنها از آینده‌ای هولناك و غمگین خبر می‌آورد. این خشكی‌زدگی، افزونی توفان‌های نمك را در پی خواهد داشت كه باروری زمین‌های كشاورزی مجاور را تقلیل داده و مشوق كوچ اجباری بسیاری از كشاورزان محلی خواهد بود. فقر كیفی آب و خاك و هوا بی‌شك اثراتی مهلك نیز بر سلامتی اهالی منطقه نظیر ناخوشی‌های تنفسی و چشمی خواهد داشت.
مردم شمال غرب كشور، آذری‌ها و كردها، به وضعیت دریاچه اعتراض دارند. آذری‌ها، از جمله اقوام تاثیرگذارایران با جمعیتی نزدیك به یك سوم جمعیت كشور، دریاچه ارومیه را نشان هویت خویش دانسته و آن را تك نگین فیروزه‌ای آذربایجان می‌خوانند. این منطقه خانه بسیاری از كردها نیز است. مردمانی كه در پی بهبود معاش و معیشت خود، خواستار صدایی رسا‌تر و نقشی پر رنگ‌تر در مدیریت دریاچه هستند.
حسن روحانی، رییس‌جمهور ایران، در كمپین انتخاباتی‌اش بارها به وضعیت دریاچه اشاره داشت و همواره از عزم جدی خود برای رفع مشكل دریاچه سخن گفته است. او چندی پیش از اختصاص ۷۲۹ میلیارد تومان برای احیای دریاچه در یك بازه ١٠ساله خبر داد. تدبیر چاره اما، ابتدا به ساكن نیازمند توافق و همدلی بر سر علل بنیادین پدید آمدن این معضل است كه جامعه علمی و تخصصی كشور هنوز از فقدان آن رنج می‌برد. این مهم، ١٠ نفر از محققین برجسته ایرانی در حوزه منابع آب را درایالات متحده وانگلیس و كانادا همدل كرده تا پژوهشی مستقل و دسته اول را در سال ۱۳۹۲ آغاز كنند. به سبب عدم دسترسی به داده‌های زمینی قابل اتكا و نامتناقض، این تیم تحقیقاتی به سراغ تصاویر ماهواره‌ای ناسا (سازمان ملی هوانوردی و فضایی امریكا) با وضوح بالا رفته تا تغییرات فیزیوگرافیك (ارتفاع، شیب و جهت) دریاچه را در طول چهار دهه گذشته تخمین بزنند.
نتایج این تحقیق كه مورد استقبال گسترده قرار گرفته است به تازگی در مجله معتبر علمی و تخصصی «مجله پژوهش‌های دریاچه‌های بزرگ» به چاپ رسیده است. نتایج نشان از آن دارد كه در شهریور ۱۳۹۳ مساحت سطح دریاچه حدود ١٢درصد مساحت متوسط آن در دهه ۵۰ شمسی شده است. این میزان كاهش بسیار بیش‌تر از چیزی است كه پیشتر از این تصور می‌شد. باید خاطرنشان كرد كه مساحت دریاچه به‌طور طبیعی در معرض تغییرات فصلی قرار دارد و وضعیت بحرانی دریاچه به لطف بارش‌های فصلی پس از شهریور ۹۳ اندكی آرام گرفته است و بر مساحت آن اندكی افزوده شده است.
این تحقیق فرضیه اثرات تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین را به عنوان عاملی بنیادین در خشكیدن دریاچه به جد منتفی می‌داند و نشان از آن دارد كه الگوهای طبیعی خشكسالی در این ناحیه تغییرات چندانی نداشته و دریاچه ارومیه پیشتر از این خشكسالی‌هایی به‌شدت سخت‌تر را به سلامت از سرگذرانده است. با این حال مسوولان بخش آب كشور بارها خشكیدن دریاچه را بر گردن كم بارانی‌های سال‌های اخیرانداخته‌اند. این در حالی است كه، وسعت خشكیدگی و طول دوره خشكیدگی اخیر فراتر از حد معمول و طبیعی است. این امر می‌تواند به این معنا باشد كه در اثر كاهش جریان‌های آبی ورودی به دریاچه آستانه تحمل دریاچه درنوردیده شده و این وضعیت منجر به مرگ ناگهانی آن شده است. بدون رسیدگی جدی مسوولان به پروژه‌های آبرسانی و حجم بهره‌برداری از آب‌های سطحی و زیرزمینی در بالادست دریاچه امیدی به احیای آن نمی‌توان داشت.
مرگ دریاچه ارومیه شبیه به پدیده فجیع خشكیدن دریاچه آرال در آسیای میانه است. این دریاچه كه زمانی یكی از پهناورترین دریاچه‌های جهان بود، به علت انتقال بی‌رویه آب برای مقاصد كشاورزی از رودهای سیحو‌ن و آمو دریا (رودهای اصلی كه به این دریاچه می‌ریخت) تقریبا محو شد. در طول پنج دهه مساحت سطحی دریاچه به كمتر از ١٠درصد آن در دهه ۴۰ شمسی سقوط كرد. از دریاچه آرال همواره به عنوان مظهر مدیریت ضعیف منابع آب در آسیای مركزی یاد شده است و احتمالا به زودی داستان غم‌انگیز خشكیدن دریاچه ارومیه در اثر مدیریت كوته‌نگر و نابخردانه منابع آب در ایران جای خود را در كتب علمی باز خواهد كرد.
با توجه به عواقب فرامنطقه‌ای اجتماعی- اقتصادی بحران دریاچه ارومیه، احیای این دریاچه نیازمند مشاركت جدی و فعالانه سازمان‌های بین‌المللی است. سازمان‌هایی نظیر یونسكو، برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد (UNDP)، تسهیلات جهانی محیط‌زیست (GEF)، بانك جهانی، برنامه تحقیقات اقلیم جهان (WCRP)، مركز تحقیقات مشترك كمیسیون اروپا (JRC)، و سازمان بهداشت جهانی (WHO) قادر به ارایه منابع مالی و تخصصی هستند حتی اگر تلاش‌های‌شان با دیوار بی‌مهر و عدل تحریم‌ها مواجه شود. اما باید خاطرنشان كرد در حالی كه كمك‌های جهانی حایز اهمیتند، ایرانیان باید خود زمام امور را برای احیای دریاچه ارومیه و دیگر منابع آبی كشور به دست بگیرند. ایران كشوری عمد‌تا خشك و نیمه خشك است؛ با این وجود پیشرانی ایران برای توسعه از یك سوی و پروژه‌های كوته‌بینانه انتقال آب برای تامین نیازهای آبی كشاورزی ناكارآمد و مناطق شهری در حال افزایش از سویی دیگر، هزینه‌های جدی بر منابع آبی كشور تحمیل كرده است. با وجود این‌گونه تجربیات ناموفق، ندای خنده‌آور و تلخ انتقال آب از نقطه‌ای به نقطه دیگر از گوشه و كنار ایران همچنان به گوش می‌رسد.
٭ متخصص منابع آب و محیط زیست، دانشگاه ملبورن
روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید