نقش حقیقی نهضت مشروطیت در تحول حیات اجتماعی

1402/5/18 ۱۲:۲۴

وقوع نهضت مشروطیت و تاسیس نخستین نهادهای سیاسی و اداری و فرهنگی به تاسی از مقتضیات عصر جدید، عاملان هنر موسیقی همیشه حیاتی منزوی و محتاط و دور از درگیری با محیط را پیشه خود کرده بودند و عموم مردم از اشرافیت تا رعیت، میانه‌ای جدی با هنر و به ویژه موسیقی نداشتند، با این وجود نمی‌توان تاثیر ناخودآگاه و متقابل این دو را بر یکدیگر، نابوده انگاشت.

سجاد پورقناد، منتقد در نشست «موسیقی و مشروطه» که برای گرامیداشت هفته مشروطیت در مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان برگزار شد، گفت: مایملک امروزی موسیقی شهری (ایران امروز) با مرکزیت تهران، باوجود ریشه‌های عمیق و پهناور تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی، عملا دستاورد 120 سال گذشته است.

وی به دستاورد مشروطیت برای موسیقی کلاسیک ایرانی پرداخت و گفت: دوره تحول ناگزیر رویکردهای اجتماعی مردم ایران پس از ترور ناصرالدین‌شاه، وقوع نهضت مشروطیت و تاسیس نخستین نهادهای سیاسی و اداری و فرهنگی به تاسی از مقتضیات عصر جدید، عاملان هنر موسیقی همیشه حیاتی منزوی و محتاط و دور از درگیری با محیط را پیشه خود کرده بودند و عموم مردم از اشرافیت تا رعیت، میانه‌ای جدی با هنر و به ویژه موسیقی نداشتند، با این وجود نمی‌توان تاثیر ناخودآگاه و متقابل این دو را بر یکدیگر، نابوده انگاشت.

سجاد پورقناد ادامه داد: این تاثیر در دهه 1280 شمسی و عصر مشروطیت، پررنگ شد و تاثیراتی نازدونی به جا گذاشت. اگر چه ثمردهی نهایی و کامل این تاثیرگذاری متقابل، عملا پس از انحلال رسمی سلسله قاجاریه، بروز یافت. تقارن ناگزیر ظهور «تصنیف ملی» (و مشهورترین چهره آن: ابوالقاسم عارف قزوینی: 1258-1312) با سال‌های مشروطیت، موجب شده که به اشتباه، تولد این دو را همزمان و مربوط به هم فرض کنند و متاسفانه در تمامی نوشته‌های سطحی و بی‌استناد، این پندار غلط را در حکم «نظریه غالب» در تبیین آن دوران، مطرح کرده و با اشاعه بی‌رویه، به عنوان حقیقتی مُسلم، عنوان کنند.

این منتقد بیان کرد: زدودن این اشتباه رایج تاریخی با تکیه بر استناد و استدلال و پندارهایی است که حداقل در ظرف فهم امروز، باورپذیر به نظر می‌رسد. از سویی دیگر، نقش حقیقی نهضت مشروطیت در تحول حیات اجتماعی موسیقی کلاسیک ایرانی نیز رمزگشایی شد. نقشی که تا امروز نیز به دلایلی نامعلوم بازگشوده نشده است.

دکتر بهرام پروین‌گنابادی، استاد دانشگاه و پژوهشگر در نشست «ادبیات مشروطه» به «روشنفکران ادیب عطر مشروطه و تعادل در مبارزه» پرداخت و گفت: با مقایسه شیوه تفکر و مبارزه و به دست دادن نمونه‌ها اثبات کرده‌ام که ادیبان روشنفکر مبارز به خاطر فهم درست از سنت و فرهنگ در رفتار و مبارزه خود متعادل‌تر هستند و نگاه آن‌ها به تجدد و اصلاح با فرهنگ جامعه ایرانی سازگارتر است.

دکتر خدایار صائب نیز در این نشست «نگاهی به ادبیات ماسونی در عصر مشروطه» داشت. وی به ارتباط میان نحله فراماسونری و فراماسونرها با ادبیات عصر مشروطه و روشنگری در ایران پرداخت و گفت: نقش این گروه در شکل‌گیری به ویژه گونه نمایشنامه و به شکل عام‌تر نثر رمان‌گونه در ادب فارسی این عصر بسیار مهم است. بررسی‌های مذکور سعی بر نمایاندن تاثیر این گروه در حیطه شکل و محتوای آثار منثور ادب فارسی این عصر دارد.

دکتر مهدی علیایی مقدم نیز به «ابوالقاسم لاهوتی شاعر نوآور عصر مشروطه» پرداخت و گفت: تحول و تجدد در صورت و قالب شعر جز از طریق تغییر بنیادی در دو عامل کهن موسیقیایی، یعنی وزن و قافیه، میسر نیست. تشخص قالب‌های شعر فارسی بیش از هر چیز دیگری رهین کیفیت خاص وجود این دو عامل است.

قافیه مرز بیت را معین می‌کند و آرایش‌های متنوع آن موجب پیدایی قالب‌های مختلف می‌شود. در پاره‌ای از قالب‌ها وزنی معین است که تمایز می‌سازد مانند رباعی و دوبیتی، و در پاره‌ای دیگر آرایش قافیه صورت مثنوی را از غزل و قطعه و جز آن‌ها متمایز می‌کند.

وی بیان کرد: بود و نبود وزن و قافیه یا نمود غیر سنتی آن‌ها و بازشناسی ماهیت شعر بدون تکیه بر این دو عنصر موسیقیایی راه را بر تجدد شعر فارسی، بلکه تجدد شعر اغلب فرهنگ‌های جهان، گشوده است. شعر فارسی در رسیدن به تجدد پس از مشروطه و آزادی از قید یا قواعد سنتی وزن و قافیه وام‌دار آزمایش‌هایی است که در سست کردن و سپس حذف قافیه در عصر مشروطه صورت پذیرفت.

ابوالقاسم لاهوتی (1266-1335)، شاعران نوآور و تحول‌خواه عصر مشروطه در پاره‌ای از ترجمه‌های موزون خود از شعر فرنگی توانست در حذف قافیه سهم مهم و تاریخی داشته باشد.  

منبع: ایبنا