فخر رازی و مسأله «وجود» / عباس زریاب خویی

1400/11/13 ۱۴:۰۴

امام فخرالدین محمدبن عمر رازی، معروف به «فخر رازی» متوفی در سال 606 هجری، از جملۀ حکمای نادر مشرق زمین است که در مباحث فلسفی و کلامی سعی در استقلال رأی و آزادی از تقلید داشته است.

امام فخرالدین محمدبن عمر رازی، معروف به «فخر رازی» متوفی در سال 606 هجری، از جملۀ حکمای نادر مشرق زمین است که در مباحث فلسفی و کلامی سعی در استقلال رأی و آزادی از تقلید داشته است. البته سعی در وصول به مقصدی امری است و توفیق در وصول به آن مقصد امری دیگر است و اگر بعضی از متأخران بر او تاخته‌اند و بر آراء مستقل و تشکیکات او در مبانی حکمای متقدم اعتراض کرده‌اند و گاهی هم لقب طعن‌آمیز «امام المشککین» به او داده‌اند، کسی در کوشش و اجتهاد او برای تأسیس آراء مستقل، و در امتناع او از پیروی بی چون و چرای متقدمان شک نکرده‌است. اگر سعی در استقلال رأی و ابطال آرای دیگران در نظر کسانی که دوستدار عقاید ثابت و مستقر و آرای لایتغیّر در فلسفه بوده‌اند زشت و ناروا شمرده شود در نظر کسان دیگر که آزادی فکر و اندیشه را پایۀ اساسی فلسفه و علم می‌دانند و حقیقت را از استاد و معلم خود بیشتر دوست دارند امری بسیار مطلوب و پسندیده و شرط نخستین ابتکار و اجتهاد و پیشرفت دانش بشری است. خود او روش و طریقۀ خود را در مقدمۀ کتاب مباحث المشرقیّه این گونه بیان و توجیه می‌کند:

«آنچه ما در راه آن سعی کردیم و رنج بردیم به دست آوردن چیزی بود که در کتب پیشینیان دیده و خوانده‌ایم تا در هر باب هسته و مغز آن را برگزینیم و از دراز گویی و فشرده سازی بپرهیزیم و چنان کنیم که مطالب بر همه روشن شود و از یکدیگر جدا شود تا بعد آن مطالب را یا تأیید و یا نقض کنیم و به دنبال آن شک‌ها و اعتراضات مشکل را بیاوریم و اگر بتوانیم بر این شک و اعتراضات راه حل‌ها و پاسخ‌های شافی و کافی بیفزاییم. ممکن است در ضمن این گفتارها مطالبی بیاید که مخالف مشهور باشد و سخنان حکما را نقض کند، اما تو، ای جویای دانش! آگاه هستی که اگر مرد خردمند مطلبی را که برای همه نامأنوس باشد و برای بیان و تقریر آن راهی  باشد ببیند، از آن روی برنمی‌گرداند و اگر بر سخن معروف و مشهور دلیلی پیدا کند از آن اعراض نمی‌کند. اما کسانی که در هر امر خرد و بزرگ موافقت با پیشینیان را لازم می‌شمارند و مخالفت با ایشان را تجویز نمی‌کنند می‌دانند که خود این پیشینیان در بعضی موارد بر پیشینیان و متقدمان خود معترض بوده‌اند و از قول ایشان اِعراض کرده‌اند و اعتراض خود را بر ایشان به صراحت، نه به کنایه و تعریض، بیان کرده‌اند. ....

معارف 1365 شماره 7

دریافت مقاله

منبع: پرتال جامع علوم انسانی