روشنفكران پر مخاطب

1400/3/12 ۰۹:۲۴

امروز مصطفی ملكیان 65 ساله می‌شود، روشنفكر سرشناس ایرانی كه قریب به 30 سال پیش در میانه دهه 70 خورشیدی نامش بر سر زبان‌ها افتاد. البته اهل نظر و افراد پیگیر مباحث اندیشه او را از یك دهه پیش‌تر می‌شناختند، جوانی خوش فكر و با سواد كه در كنار فلسفه اسلامی، زبان انگلیسی می‌دانست و با اندیشه‌های جدید غربی آشنایی داشت.

به مناسبت تولد مصطفی ملكیان

محسن آزموده: امروز مصطفی ملكیان 65 ساله می‌شود، روشنفكر سرشناس ایرانی كه قریب به 30 سال پیش در میانه دهه 70 خورشیدی نامش بر سر زبان‌ها افتاد. البته اهل نظر و افراد پیگیر مباحث اندیشه او را از یك دهه پیش‌تر می‌شناختند، جوانی خوش فكر و با سواد كه در كنار فلسفه اسلامی، زبان انگلیسی می‌دانست و با اندیشه‌های جدید غربی آشنایی داشت. او در سال‌های دهه 60 در قم به تدریس فلسفه و كلام جدید به طلاب مشغول بود و به آنها فلسفه غرب درس می‌داد به گونه‌ای كه جزوه‌هایش در میان طلبه‌های جوان و جویای افكار نو دست به دست می‌شد.

سال‌های آغازین دهه 70 خورشیدی در تاریخ 40 ساله بعد از انقلاب، روزگار برآمدن نسل تازه‌ای از روشنفكران بود، گروهی كه بعدا به «روشنفكر دینی» موسوم شدند و چهره‌های شاخص آن این نام‌ها بودند: عبدالكریم سروش، محمد مجتهدشبستری و مصطفی ملكیان. ایشان از نگاه‌های تازه به دین سخن می‌گفتند و جمع كثیر جوانان مشتاق و متدین را با رویكردهای نوین به دیانت آشنا می‌كردند. مخاطبان فراوانی داشتند و در جلسات سخنرانی و كلاس‌های آزادشان جای سوزن انداختن نبود، در رسانه‌ها و مطبوعات حضوری پر رنگ داشتند و هر گفتار یا نوشتاری از آنها در محافل فكری و فرهنگی دست به دست می‌شد و توسط جوان‌ترها مورد بحث و بررسی قرار می‌گرفت.  البته همه این اسامی با اینكه «روشنفكر دینی» خوانده بشوند، موافق نبودند بلكه بر سر خود این تعبیر مناقشه داشتند مثل مصطفی ملكیان كه جمع میان «روشنفكری» و «دینداری» را مساله‌برانگیز می‌دانست. با وجود این همراهان با این نقد، برای اشاره به او و سایر این متفكران، به جای «روشنفكری دینی» از تعابیری چون «نواندیش دینی» استفاده می‌كردند با این استدلال كه بالاخره ملكیان روشنفكری است كه خاستگاهی دینی دارد و از میان دینداران برخاسته، اگرچه دهه‌های بعد، دیدگاه‌ها و نظرات دیگری را نمایندگی كرد همچنان كه مخاطبان و شاگردان ملكیان هم در طول این سال‌ها دستخوش تحولات فكری مشابهی شدند.این تغییرات و دگرگونی‌های فكری سبب نشد مخاطبان مصطفی ملكیان در دهه‌های بعد كمتر شود بلكه از برخی جنبه‌ها بر شمار آنها افزوده شد به خصوص از زمانی كه او به وضوح عنوان طرح فكری خود را «عقلانیت و معنویت» نامید و با فاصله گرفتن از مباحث انتزاعی و صرفا فلسفی و كلامی، بحث‌هایی روان‌شناختی و كاربردی را طرح كرد. موضوعاتی كه بیشتر با زندگی روزمره فرد فرد مخاطبان سر و كار دارد و برای فهم آنها نیز كمتر به آشنایی‌های مقدماتی با مباحث فلسفی و الهیاتی نیاز است. در سال‌های اخیر هم ملكیان بیشتر گام در مسیر آنچه فرزانگی می‌خواند، گذاشته و بیشتر از ضرورت اصلاح فردی و درونی انسان‌ها سخن می‌گوید.  البته این سخن بدان معنا نیست كه مصطفی ملكیان بحث‌های استدلالی و فلسفی را فرو گذاشته و مثلا به كتاب‌ها و جریانات و موضوعات فلسفی نمی‌پردازد. دو گفتار اخیر او یكی درباره مقایسه نسبت لاییسیته و سكولاریسم با اخلاق و دیگری گفت‌وگو با عبدالكریم سروش پیرامون روشنفكری شاهد محكمی بر این ادعاست كه او همچنان در زمینه مباحث روشنفكری پیشتاز و پیشرو است و هر اظهارنظرش موافقت‌ها و مخالفت‌های فراوانی برمی‌انگیزد. نكته تامل‌بر‌انگیز برای ما جوانان دیروز آن است كه به هر علت یا دلیلی نتوانسته‌ایم از میان هم‌ نسل‌های خودمان، روشنفكرانی چون ملكیان به جامعه عرضه كنیم و كماكان با گذشت 30 سال، مخاطب او و هم‌نسلان او هستیم. امروز دانش‌آموختگان علوم انسانی هم سن و سال ما، كم نیستند و چه بسا در برخی حوزه‌های تخصصی از امثال ملكیان، سروش، فرهادپور و شایگان كارهای بیشتری كرده باشند اما یك دهم اینها تاثیرگذار نیستند و از ارتباط با عموم ناتوانند. نسل جوان هم عمدتا به سمت سلبریتی‌ها و اینفلوئنسرها گرایش دارد. با این همه بازار پر رونق روشنفكران نسل گذشته نشان می‌دهد كه عمر روشنفكری به سر نیامده. شاید برای سر درآوردن راز پر مخاطبی روشنفكران نسل ملكیان در كنار سوت و كور و محفلی بودن اهل فكر جدید، بازنگری در مشی و روش روشنفكری ایشان لازم است.

منبع: روزنامه اعتماد