1399/12/20 ۱۳:۳۲
تحولات فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران در سده كنونی به تدریج دگرگونی‌های محتوایی و معنایی در ساختار كالبدی فرهنگ جشن در چهارشنبه‌سوری پدید آورده است. این دگرگونی‌ها نوعی انقطاع فرهنگی با سنت‌ها و هرج و مرج صوری در رفتار كنشگران جشن، به ویژه رفتار جوانان شهری را نشان می‌دهد. در سال‌های اخیر، در شب چهارشنبه‌سوری فضاهای عمومی شهرها بستر و جولانگاهی شده‌اند برای نمایش اعمال خودانگیخته جوانان در آتشباری‌های پیاپی گلوله‌های خمپاره و نارنجك به قصد ایجاد نشاط و لذت در عرصه جشن.
نگاهی به چهارشنبه‌سوری و هنجارشكنی سنت‌ها
تحولات فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران در سده كنونی به تدریج دگرگونی‌های محتوایی و معنایی در ساختار كالبدی فرهنگ جشن در چهارشنبه‌سوری پدید آورده است. این دگرگونی‌ها نوعی انقطاع فرهنگی با سنت‌ها و هرج و مرج صوری در رفتار كنشگران جشن، به ویژه رفتار جوانان شهری را نشان می‌دهد. در سال‌های اخیر، در شب چهارشنبه‌سوری فضاهای عمومی شهرها بستر و جولانگاهی شده‌اند برای نمایش اعمال خودانگیخته جوانان در آتشباری‌های پیاپی گلوله‌های خمپاره و نارنجك به قصد ایجاد نشاط و لذت در عرصه جشن. كنش‌های جمعی پسران و دختران جوان در آتش‌بازی‌ها و آتشباری‌های خیابانی، شكلی هنجارشكن و سنت‌ستیز به خود گرفته و آرامش فضای عمومی جشن را برهم زده و آشفته كرده است. این‌گونه كنش‌ها افزون بر حرمت‌زدایی از جوهره قداست‌گونه جشن، به نوعی تعرض به حریم عمومی و نادیده‌انگاری قواعد و نظم اجتماعی جامعه نیز تبدیل شده است. چندی است كه هر ساله در این شب رعب و وحشت زندگی مردم شهرها را تهدید می‌كند و آتش‌بازی‌های خطرآفرین جوانان عرصه شادمانگی جشن شبانه مردم را به هم می‌ریزد و فضای آرام مراسم چهارشنبه‌سوری را برای مردم آكنده از بیم و خوف می‌كند. جوانان در جشن شبانه چهارشنبه بی‌آنكه از فلسفه و آرمان فرهنگی این جشن آگاهی داشته باشند، ناخودآگاه ارزش‌هایی را كه به فرهنگ این جشن مشروعیت داده‌اند از بین می‌برند و با سنت‌گریزی و ساختارزدایی و تهی ساختن جشن از مفاهیم سنتی، به درهم فروریختن نقش اجتماعی آن شتاب می‌بخشند. در گذشته، تا آنجا كه از مستندات تاریخی و گزارش‌های سیاحتگران اروپایی به دست می‌آید، از دوره صفوی به این سو جشن چهارشنبه آخر سال و سنت آتش‌بازی در آن در همه لایه‌های اجتماعی با آداب و سنت‌های معمول به آرامی برگزار می‌شده است. در این دوره دراز حرمت و منعی هم، چه از سوی علمای دینی و چه از سوی دولت‌های وقت در برگزاری این جشن گزارش نشده است. حتی در عصر صفوی با همه سختگیری‌های مذهبی آن دوره و روی خوش و موافق نشان ندادن برخی علما و فقها با آتش‌افروزی در این شب، به گواهی تاریخ هیچ‌گاه علما و حكومتگران مانعی برای متوقف كردن آن ایجاد نمی‌كرده‌اند. جشن هرساله روند عادی خود را در استقبال از نوروز در میان توده مردم می‌پیموده و مردم بنابر اسلوب فرهنگ عرفی و سنتی خود جشن را برگزار می‌كرده‌اند و تعارضی هم میان علما و مردم روی نمی‌داده است. امروزه، یك رویكرد فرهنگی دوگانه میان دولت و مردم درباره این جشن پیش آمده است. از سویی مردم چهارشنبه‌سوری را پاره‌ای جدانشدنی از جشن نوروز و فرهنگ نوروزی می‌دانند و در جلوه بخشیدن به آیین‌های آن و برپایی نمایش آتش‌بازی شبانه اصرار می‌ورزند و از سوی دیگر دولت در نفی چهارشنبه‌سوری و جلوگیری از آتش بازی در این جشن پافشاری می‌كند و با مردم به ویژه جوانان در ابراز شادمانگی همدلی و همگامی نشان نمی‌دهد. این دوگانگی در نگرش به فرهنگ جشن و برداشت‌های متفاوت دولت و مردم از جشن، هرساله تقابلی میان مسوولان دولت و مردم پدید آورده كه پیامدش برخاستن نوعی نافرمانی مدنی و هنجارشكنی، به خصوص از سوی كنشگران جوان و بروز رفتارهایی خودسرانه و تند در فضای عمومی شهر بوده است. در این میان، گروهی سوداگر حرفه‌ای سودجو نیز با استفاده از فرصت و توزیع باروت و مواد و اسباب آتش‌زای خطرآفرین در میان جوانان هیجان‌زده در سطح شهرها، آتش‌بیار معركه شده و دامنه آشوب و تخریب را در فضای پر طراوت كنشگران جشن گسترش می‌دهند و عرصه را برای آتشباری توپخانه‌های جوانان آماده می‌سازند. راهبرد گزینشی و عملكرد مسوولان شهر در برابر رعب و وحشت‌آفرینی جوانان و پیشگیری از خشونت‌زایی و آرام نگهداشتن فضای جشن در این شب نیز تاكنون اثربخش و موفقیت‌آمیز نبوده و نتوانسته آن‌طوركه باید و شاید به این معضل اجتماعی برخاسته از شور و هیجان جوانان، پاسخی درخور بدهد. تلاش‌های ماموران حفظ آرامش فضاهای عمومی شهرها هرچند بجاست، ولیكن جملگی نشان از ناتوانی در سازماندهی و مدیریت درست فضای شادمانه جشن و برقراری نظامی هنجارمند در الگوی فرهنگ شادی جمعی در بستر جامعه داشته است.
خاستگاه كنش‌های ضدارزشی
رفتارهای خودنمایانه و ضدارزشی گروهی از جوانان در حریم عمومی و كنش‌های هنجارشكنانه وحشت‌آفرین آنان را نباید دستاویزی برای نادیده انگاشتن رسم چهارشنبه‌سوری و اهمیت آن در آستانه سال نو و آیین‌های نوروزی در ذهنیت باورمندان ایرانی قرار داد. این رفتارهای سنت‌ستیز و خشونت‌بار كه در عین حال سرشار از احساس شادی و هیجان جوانی است، خاستگاه‌های متفاوتی دارند. بخشی برآمده از انقطاع فرهنگی جوانان با اعتقادات و باورهای فرهنگوران جامعه سنتی و ناآشنایی و بیگانگی با میراث فرهنگی گذشتگان و گرایش به نوگرایی و ورود به عرصه جامعه آشفته به هویت شهرنشینی امروزی و تغذیه از آموزه‌های بی‌ریشه غرب‌گرایی است؛ بخشی دیگر هم مربوط به بحران‌های ناشی از تمایلات و خواسته‌های سركوب شده آنان در جامعه شهری پرتنش اجتماعی- سیاسی و اقتصادی امروزی است كه فرهنگ بی انگیزگی را در روحیه آنها می‌پروراند و آنها را وادار به واكنش‌هایی می‌كند تا برای خود در این فضای خاص زمانی و مكانی هویت‌سازی كنند. بخشی را هم باید مربوط به بازتابی دانست كه جوانان در برابر نگاه مذهبی - سیاسی كارگزاران دولت در تغییر سبك زندگی جوانان و شیوه رفتار آنها در جشن و شادی و سنت آتش‌بازی در این شب نشان می‌دهند. اینها همه موجب می‌شوند كه جوانان در برابر شیوه‌های آمرانه و نظارتی سختگیرانه دولت مقاومت كنند و آشكارا با هنجارشكنی‌های خود نشان دهند و با تغییر سبك زندگی و شكل تفریحات شادمانه در جشن آخر سال مخالفت ورزند و همراه آن زدودن عنصر آتش از زمینه ساختاری فرهنگ جشن چهارشنبه سوری را برنتابند. غیرمذهبی انگاشتن رسم نمایش افروختن آتش در شب چهارشنبه‌سوری و در تقابل دانستن آن با مذهب از سویی و به رسمیت نشناختن چهارشنبه‌سوری همچون جشنی در میان جشن‌های دیگر ایرانی از سوی دیگر، تاییدی است بر نوع نگاه دولت‌ها بر این جشن. نیاوردن نام چهارشنبه‌سوری در تقویم رسمی كشور و پرهیز از رسانه‌ای شدن جشن در رسانه‌های دولتی و مشاركت نكردن و همراه نشدن دولت در شادمانی و شور و شعف تجربه زیسته جمعی مردم در این شب، تمامی نشانه‌ای روشن از بی‌اعتنایی دولت است به باورها و جشن‌های ملی دیرپای مردم، به ویژه جشن شب چهارشنبه آخر سال كه نمادی است از سنت دیرپای ایرانیان در بازنمایی اعتقاد به «عروج روان مردگان به عالم زندگان» در این شب. درباره این اعتقاد عامه مردم در كتاب چهارشنبه‌سوری به تفصیل سخن گفته‌ام. هیاهو و غوغایی كه كنشگران جوان با آتش‌بازی و انفجار نارنجك و خمپاره در این شب در سطح شهرها، به ویژه تهران برپا می‌كنند، درواقع باز نمودی است از شور و التهاب فزاینده آتش شعله‌ور نهفته در درون آنها كه می‌خواهند با برون‌افكنی آن در فرصت به دست آمده، به آرامشی نسبی دست یابند و به بودن و حضور خود در زندگی معنا ببخشند. جوانان امروز نمی‌خواهند خود را در مجموعه‌ای از كنش‌های آیینی- سنتی جشنی كه به فرهنگ گذشته تعلق دارد و آنها چیزی از فرهنگ آن نمی‌دانند، اسیر كنند. آنها می‌خواهند با فروریختن مرزهای محدود و بسته برخی سنت‌های رنگ باخته و ناكارآمد چهارشنبه‌سوری، در بستر فرهنگی دیگری كه خود می‌پسندند، فضای شادی و نشاط را بیافرینند و در این فضا آزادانه همان‌طوركه می‌خواهند، عمل كنند. از این روست كه در هر شب چهارشنبه‌سوری و در هر فرصت مناسب دیگری مانند پیروزی تیم ملی فوتبال، زن و مرد، به ویژه دختران و پسران جوان به خیابان‌ها و میادین شهرها هجوم می‌آورند و بی‌هدف و بی‌برنامه كاروان‌های جشن و شادی برپا می‌كنند و ساعت‌ها فضاهای عمومی شهرها را در كنترل خود درمی‌آورند. این نكته مهم را هم باید توجه داشت كه جامعه ایرانی شادمانگی‌های جمعی در فضاهای عمومی را به تازگی دارد تجربه می‌كند و می‌آزماید و اگر در این تجمع‌های نشاط‌انگیز پاره‌ای رفتارهای مزاحم و هنجارشكن نیز مشاهده می‌شوند، نمی‌توان آنها را چندان غیرطبیعی به شمار آورد.
ساماندهی تجمعات شادمانه
پرسش این است: نخست، چگونه می‌توان با این هنجارشكنی‌ها برخورد كرد و از چه راه‌هایی می‌توان از غلیان‌ها و هیجان‌های آنی و ناپایدار جوانان در تجمع نشاط‌انگیز چهارشنبه‌سوری كاست و آتش درونی آنها را فرو نشاند و از بروز رویدادهای فاجعه‌برانگیز پیشگیری كرد؟ دودیگر، چگونه باید با این نوع كنش‌های آشوب زا و مخرب، پیش از نهادینه شدن در جامعه و به صورت عادت درآمدن برخورد منطقی كرد؟ و سرانجام، با چه تدابیر فرهنگی می‌توان به شكلی بخردانه و نه از راه فشار و خشونت با این رفتارها مقابله كرد و بهره‌گیری آزادانه از نشاط و شادی‌آور جشن را در فضایی آرام شبانه برای جوانان و همه مردم جامعه فراهم ساخت؟ گفتنی است كه مردم ما، به ویژه جوانان همان‌گونه كه قادرند مراسم آیینی در ایام سوگواری و اعیاد مذهبی را با همكاری یكدیگر سامان دهند و مدیریت بكنند و با آرامش بگذرانند، به‌طور یقین می‌توانند تجمعات شادمانگی در جشن‌های ملی و غیرمذهبی را هم به دور از تنش و با همگامی و همدلی یكدیگر سازماندهی كنند و از هر نوع رفتار خشونت‌آمیز آسیب‌زا در بدنه جامعه بپرهیزند. واقعیت این است كه مردم جامعه ما به سبب محدودیت‌ها و موانع مختلف سیاسی، مذهبی و اخلاقی كه ازگذشته تا كنون در كشور ما وجود داشته است، هنوز با فرهنگ شادی و نشاط جمعی در فضای بیرون از خانه و راه انداختن جشنواره‌های كارناوالی خیابانی كمتر آشنایی دارند. از این رو، برای ساماندهی گردهمایی‌های شادمانه مردم در فضاهای عمومی جامعه، لازم است از طریق فرهنگ‌سازی، نخست با برنامه‌هایی ویژه مردم و جوانان را از جوهره وجودی فرهنگ جشن‌های ملی و قومی، از جمله جشن چهارشنبه آخر سال و فلسفه پایداری آن دراین زمان خاص از سال در فرهنگ ایرانی آگاه ساخت؛ دوم آگاهی مردم را در چگونگی بهره‌گیری از نشاط و شادی در فضای‌های عمومی در چارچوب التزامات اجتماعی بالا برد تا بتوانند فرهنگ شادی در جشن‌ها را نیز مانند فرهنگ سوگواری در مراسم عزاداری بازپروری كنند و شكل كنش و منش شادمانگی در جشن‌های ملی را به مرور زمان سامان دهند. سازماندهی جشن‌ها و ایجاد نظم در مراسم شادی در جامعه با تعیین تكلیف كردن سبك زندگی و الگوی رفتاری آمرانه دادن به مردم و نظارت دایم بر شكل‌بخشی به سلایق عمومی و بهره‌گیری از ابزار خشونت و اعمال فشار و بگیر و ببند، نه راهی مشروع و اخلاقی خواهد بود و نه نتیجه‌ای دلخواه و سودمند در پی خواهد داشت. خشونت، خشونت در پی دارد و حاصلش تنش، هرج و مرج و آشوب بیشتر و درنهایت درهم‌پاشیدگی نظم جامعه و نافرمانی‌های مدنی بیشتر خواهد بود، چنانچه در سال‌های گذشته شاهد آن بوده‌ایم و به جای چهارشنبه‌سوری، چهارشنبه‌سوزی داشته‌ایم. راه و شیوه‌ای كه دولت‌ها و گردانندگان و مسوولان امور شهری در برگزاری جشن‌های ملی و مذهبی در گذشته، به كار می‌بستند، می‌تواند یكی از گزینه‌ها و خط مشی‌های كم و بیش مناسب و مفید و تاثیرگذار در سازماندهی جشن در شب چهارشنبه‌سوری در فضاهای عمومی شهرها باشد. در گذشته كارگزاران دولتی از نیمه نخست قرن چهارم هجری قمری، به ویژه از دوره صفوی به این سو برای نشاط‌افزایی و سرگرم كردن مردم در شب اعیاد ملی و مذهبی در برپایی جشن‌ها با مردم همراه می‌شده‌اند و با ترتیب دادن مراسم آتش‌بازی و نمایش انواع اسباب آتش‌زای سالم و نظارت شده، زمینه تفریح و شادی در فضایی آرام را برای گروه بزرگی از خانواده‌های شهری، به ویژه جوانان فراهم می‌آورده‌اند (برای این موضوع، نك: «نمایش آتش» در فصل دوازدهم كتاب چهارشنبه سوری). كنش‌های اُرجی وار (آشوبگرانه) جوانان در جشن شبانه چهارشنبه آخر سال، هرچند كوتاه و موقت است، ولیكن نوعی آسیب اجتماعی را در پی خواهد داشت كه باید دقیقا با بررسی و شناخت آن وعوامل پدید آورنده آن نقشه راهی فرهنگی برای حل و رفع این معضل اجتماعی یافت. چنانچه این معضل اجتماعی آسیب‌شناسی و فرونشانده نشود و به حال خود رها یا از راه‌های غیر عقلانی و خشونت‌آمیز با آن برخورد شود، به‌طور قطع در آینده نزدیك به صورت آسیب اجتماعی بزرگ‌تری در جامعه روی می‌نمایاند. مدیریت جشن و ساماندهی آن در فضایی آرام در جامعه نیاز به بازاندیشی و بازنگری در روش‌های گذشته و گفتمان با متخصصان اجتماعی و فرهنگی و روانشناسی و نظرخواهی از آنها برای برنامه‌ریزی با ملاك‌های صحیح علمی و بخردانه دارد.برای فروكاستن تنش‌ها در گردهمایی‌های شادمانه در این شب، دولت می‌تواند مانند همراهی كردن با مردم و مدیریت در تجمعات سوگوارانه ایام محرم و صفر، در مدیریت و ساماندهی این جشنواره نیز با خانواده‌ها مشاركت كند. از كارهایی كه می‌توان برای نمایش آتش و آتش‌بازی و تفریح مردم در این شب انجام داد، نظارت دقیق دولت در تهیه اسباب آتش‌زا برای آتش‌بازی و در نظر گرفتن فضاهای مكانی مناسب در هر محله از شهرها برای برگزاری جشن و فراخواندن مردم برای حضور در این مكان‌ها برای تفریح و شادی است.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید